یکی از طبقات تحریف شده در سینمای ایران طبقه زنان است؛ واقعیت‌ها و مسائل واقعی این طبقه حتی در آثار بلند سینمایی فیلمسازان زن سینمای ایران نیز چندان که باید و شاید روایت نمی‌شود و به جای آن‌ها روایت‌هایی انتزاعی، دور از جامعه بومی و ساخته و پرداخته ذهن خیالی فیلمساز از طبقه زنان به مخاطب ایرانی عرضه می‌شود. در این فرصت نگاهی اجمالی به بازنمایی زن در مهم ترین آثار ۱۳ فیلمساز شاخص زن می‌پردازیم.

رخشان(رخشنده) بنی‌اعتماد؛ درد فروشی به جای درد داشتن

رخشان بنی‌اعتماد در عرصه های مختلف کارگردانی، فیلمنامه نویسی و تهیه کنندگی و حتی بازیگری در سینمای ایران از سال ۱۳۵۲ تاکنون فعالیت می کند. بنی اعتماد به همراه جهانگیر کوثری (همسرش) یکی از فعالترین زوج های سینمایی در حال حاضر محسوب می شوند. اصولا بنی اعتماد را باید فیلمسازی زنانه ساز نامید؛ این ادعا را می توان از روی  حتی اسامی فیلم های این فیلمساز، جنسیت قهرمانان و سوژه های فیلم ها درک کرد. آسیب های اجتماعی منعکس شده در آثار بنی اعتماد نیز الزاما با موجودی به نام زن پیوند می خورد به عنوان نمونه در فیلم «خون بازی» معضل اعتیاد گریبانگیر دختری به نام  سارا می شود به عبارت دیگر فیلمساز می کوشد به بهانه  طرح یک آسیب اجتماعی – که عمدتا هم مردان را گرفتار می کند- از  درد  و رنج زن ایرانی با مخاطبش صحبت کند. این فیلمساز در فیلم «زیر پوست شهر» تصویری تمام عیار از کاراکتر زن مظلوم ایرانی نمایش می دهد؛ در این فیلم زنان از مردان کتک می خورند، تحقیر می شوند، فریب داده می شوند، رانده می شوند و اجحاف های متعددی در حق آنها از سوی مردان ایرانی روا داشته می شود.

ابراهیم حاتمی‌کیا، فیلم گیلانه ساخته رخشان بنی‌اعتماد را اثری «تلخ و ناامید» خواند که با به تصویر کشیدن رنج‌های مادرِ یک مجروحِ جنگ ایران و عراق، بیننده را به این نتیجه می‌رساند که «اشتباه کردیم جنگیدیم. »

بنی اعتماد با چشم پوشی از رشادت ها و فداکاری های مادران و همسران ایرانی در خلال ۸ سال دفاع مقدس، معتقد است جنگ تحمیلی، اتفاقی تماما سیاه و تلخ است که زنان ایرانی را مجبور به تحمل سختی های فراوانی نموده است؛ این موضع در فیلم «گیلانه» هویدا می شود؛ در این فیلم  شخصیتی به نام «ننه گیلانه» به همراه فرزندانش در کوران جنگ و در بمباران‌های تهران، زندگی پر مشقتی را می‌گذرانند. ابراهیم حاتمی‌کیا، فیلم گیلانه ساخته رخشان بنی‌اعتماد را اثری «تلخ و ناامید» خواند که با به تصویر کشیدن رنج‌های مادرِ یک مجروحِ جنگ ایران و عراق، بیننده را به این نتیجه می‌رساند که «اشتباه کردیم جنگیدیم. »

یکی از پر حاشیه ترین آثار بنی اعتماد فیلم «قصه ها» است؛ این فیلم درباره حوادث پس از انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ ساخته شده است. فیلم«قصه ها» به تعبیر وزیر ارشاد وقت دست روی بعضی زخم‌های نادر زندگی زنان ایرانی می‌گذارد و این نگاه زشت نمایانه را به دنیا عرضه می‌کند. منتقدان سینمایی، قصه ها را فیلمی اجتماعی زده، پر از معضلات و دردهای عام اجتماعی دو طبقه زنان و فرودستان جامعه اما برای مخاطب خاص خاص، دانستند که در آن خودشیفتگی و درد فروشی به جای درد داشتن وجود دارد. در این فیلم وضعیت زن ایرانی بحرانی و بسیار بغرنج روایت می شود.

۲-پوران درخشنده؛ وقتی باید فریاد زد….

آغاز فعالیت سینمایی پوران درخشنده به سال ۱۳۶۵ باز می گردد. درخشنده در ابتدای حیات هنری اش به مصائب و مشکلات زنان سرزمین خود علاقه نشان داد؛ به عنوان نمونه درباره بیماری طاعون که در برهه ای از زمان در منطقه کردستان شایع شده بود، فیلم مستندی ساخت و در آن حکایت مادران فرزند از دست داده را به تصویر کشید. بعد از انقلاب مشکلات و مصائب اجتماعی در مستندهای درخشنده حضور ویژه ای یافت به نحوی که مستند قابل تقدیر «چرخها می‌چرخند» با موضوع رکود اقتصادی و بیکاری کارگران و مشکلات خانواده ها و همسران آنها از سوی او ساخته شد.

درخشنده بر این باور است که سینما می تواند با انعکاس مطلوب مسایل و مشکلات جامعه در رفع آنها کوشا بوده و همچنین این مسائل را با نگاهی از جنس فیلم به مسئولین منتقل کند.

درخشنده فعالیت سینمایی خود را به عنوان اولین فیلمساز زن پس از انقلاب با فیلم سینمایی «رابطه»در سال ۱۳۶۴ آغاز کرد. وی خود را فیلمساز اجتماعی معرفی می کند و بر این باور است که سینما می تواند با انعکاس مطلوب مسایل و مشکلات جامعه در رفع آنها کوشا بوده و همچنین این مسائل را با نگاهی از جنس فیلم به مسئولین منتقل کند. درخشنده بر روی کودکان و نوجوانان (عمدتا دختر) به عنوان قهرمانان اصلی حساب ویژه ای باز می کند این قهرمانان بعضا از سوی اطرافیان و حتی پدر و مادر مورد کم توجهی و یا بی مهری قرار می گیرند؛ نمونه بارز این ادعا در فیلم های «رویای خیس» (۱۳۸۴) و «خواب های دنباله دار» (۱۳۸۸) قابل مشاهده است. درخشنده از گنگی طبقاتی از کودکان جامعه خود گلایه دارد و آنها را به مدد نیروی اعجاب آور عاطفه و توجه به حرف زدن وا می دارد؛ این اتفاق نمادین و استعاره ای در فیلم «پرنده کوچک خوشبختی» (۱۳۶۶) وجود دارد. یکی از پرحاشیه ترین آثار درخشنده فیلم «هیس دختر ها فریاد نمی زنند! » است که هنجار شکنی آشکاری در انتخاب موضوع (تجاوز به دختر خردسال) در آن وجود دارد؛ سوژه ای که حساسیت های زیادی را  در میان اقشار مختلف جامعه بر انگیخت.

۳-تهمینه میلانی؛ مُرده باد مَرد!

تهمینه میلانی و همسرش (محمد نیک بین) یکی دیگر از زوج های فعال حال حاضر سینمای ایران هستند. میلانی از سال ۱۳۵۸ وارد عالم سینما شده و «دو زن»، «نیمه پنهان» و «واکنش پنجم» از پر سر و صدا ترین آثار او به حساب می آیند. «نیمه پنهان» (۱۳۷۹) فعالیت های سیاسی یک دانشجوی دختر را به عنوان خط سیر اصلی داستان فیلم در پیش می گیرد. میلانی در فیلم «زن زیادی» و «دو زن»با طرح موضوع خودکفایی مالی قهرمان زن خود به شیوه مغرضانه ای استقلال زنان و مطلوبیت تجرد را پیش می کشد؛ او در فیلم«واکنش پنجم» پا را فراتر از این می نهد و طغیان زن به شیوه پشت کردن و اعتراض نسبت به ارزش ها و سنت ها  را در دستور کار خود قرار می دهد.

روابط و تعامل دو جنس مخالف زن و مرد در آثار میلانی، ساختار شکنانه و بیگانه با فرهنگ خودی است

اوج رویکردهای فمنیستی میلانی را بدون شک در فیلم «تسویه حساب» باید  مشاهده کرد؛ فیلمساز در این فیلم  توسط  ۴ کاراکتر زن تسویه حسابی جانانه از مردان جامعه -که به زعم او همگی عیاش و هوسران هستند -انجام می دهد؛ این ۴ زن برخی مردان را به درون خانه ای می کشانند و آن ها را به یک صندلی می بندند، مورد ضرب و شتم قرار می دهند و پولشان را به سرقت میبرند!

روابط و تعامل دو جنس مخالف زن و مرد در آثار میلانی، ساختار شکنانه و بیگانه با فرهنگ خودی است؛ وجود سکانس های پرخاشگرانه بین همسران، عدم مراعات حریم های شخصی و خصوصی، لمس فیزیکی بازیگران و … در فیلم های «یکی از ما دو نفر» (۱۳۸۹)، «آتش بس ۱» (۱۳۸۴) و «آتش بس۲» (۱۳۹۳) چشم خراش است. میلانی بیرون از سینما نیز فعالیت های فمنیستی خود را دنبال می کند او از جمله امضا کنندگان «کمپین یک میلیون امضا» در سال ۱۳۸۵ با مطالبه وضع قوانینی برای منع تعدد زوجات، برابری حقوق زنان و مردان در مواردی مانند حق طلاق، حق شهادت، حق قضاوت، حق حضانت و سرپرستی فرزندان و… بوده است.

۴-منیژه (مژگان) حکمت؛ آتشفشان های زنانه!

اولین فیلم حکمت یعنی فیلم «زندان زنان» به یکی از مهم ترین آثار این فیلمساز بدل شد؛ این فیلم در جشنواره های خارجی فیلم روتردام هلند، فیلم براتیسلاوا، فیلم هاوایی، فیلم گیخون و… به شدت به مذاق گردانندگان این جشنواره ها خوش آمد و جوایز متعددی را کسب کرد. حکمت در فیلم «زندان زنان»(۱۳۷۹) قانون گریزی و هنجار شکنی قهرمان زن خود را موجه جلوه می دهد؛ این فیلم سرشار از استعاره و نماد، فضای سیاهی از وضعیت زنان در جامعه نشان می دهد و مخالف هرگونه امید در میان این قشر است. حکمت در فیلم «سه زن» (۱۳۸۵) با زبان تمثیل از ضرورت یافتن گمشده زن امروز با مخاطب خود حرف می زند و او را به مطالبه حق خود فرا می خواند؛ در این فیلم از سویی از خاموش بودن آتشفشان های زنان انتقاد می شود و از سوی دیگر بر اهمیت با هم بودن و به هم پیوستن زنان جهت پی گیری مطالبات خاص فیلمساز تاکید می شود.

فیلم زندان زنان سرشار از استعاره و نماد، فضای سیاهی از وضعیت زنان در جامعه نشان می دهد و مخالف هرگونه امید در میان این قشر است.

حکمت فعالیت های متنوعی در عرصه سینما داشته و دارد؛ او در جایگاه برنامه ریز، منشی صحنه، نویسنده، دستیار کارگردان، طراح اولیه داستان، مشاور فیلمنامه، بازیگر، مدیر تولید، سرمایه‌گذار، مدیر تولید، طراح صحنه و… دارای سابقه کار می باشد. حکمت در مقام تهیه کننده در فیلم «ورود آقایان ممنوع» (۱۳۸۹) همگام با اقتدار های کاذب زنانه مندرج در این فیلم می شود و از عوامل سنتی به اصطلاح جلوگیری کننده از پیشرفت زنان رو نمایی می کند. در فیلم «پوپک و مش ماشاالله» (۱۳۸۸) حکمت در جایگاه تهیه کننده، قهرمان زن خود را که تازه از فرنگ برگشته است، در برابر پیرمردی سنتی و در ظاهر متشرع می نهد و در نهایت قهرمان زن تجدد خواه خود را ظفر مندانه پیروز میدان تقابل سنت و مدرنیته می سازد.

۵-مرضیه برومند؛ زنانِ کتاب به دست…

مرضیه‌سادات برومند یزدی تلاش کرده در کنار کارگردانی سینما از بازیگری و نیز عروسک گردانی فاصله نگیرد. مخاطب بسیاری از آثار برومند کودکان و نوجوانان (اعم از پسران و دختران) هستند. در آثار برومند کمتر رد پای مضامین سیاسی به چشم می خورد و در مقابل مفاهیم فرهنگی از کتاب و کتابخوانی گرفته تا آموزش و پرورش و حفظ آداب و رسوم بومی در آنها مشاهده می شود. برومند سازنده پرفروش ترین فیلم تاریخ سینمای ایران یعنی شهر موش ها ۲ می باشد که هم زمان با خنداندن مخاطب و تحریک حس نوستالوژیکش به او درس های اخلاقی خوبی می دهد. این فیلمساز برخلاف بسیای از همکاران سینمایی خود در تلویزیون نیز حضور پررنگی داشته و مجموعه های به یاد ماندنی زیادی مانند «خونه مادربزرگه»، «مدرسه موش‌ها»، «آرایشگاه زیبا»، «کتاب‌فروشی هدهد»، «خود روی تهران۱۱» و … را ساخته است. در این مجموعه ها عموما مخاطب با کارکتر همسر فهیم و یا مادر کاردانی روبه رو می شود که در برابر مسائل زندگی به همسران یا فرزندان خود یاری می رسانند.

۶-فرشته طائرپور؛ زنان بالانشین، زنان پایین نشین

طائرپور فعالیت هنری خود را از ژورنال نویسی آغاز کرد و در نشریاتی مانند مجله زن فعالیت خود را آغاز کرد و پس از چندی آثار خود را در زمینه ادبیات کودکان و نوجوانان متمرکز کرد؛ در ادامه ادبیات کودک او را به سینمای کودک کشاند. وی در سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۱ به عنوان نخستین تهیه کننده زن، به عنوان رییس هیأت مدیره خانه سینما انتخاب شد. در فیلم سینمایی «آینه‌های روبرو» با تهیه کنندگی فرشته طائرپور (۱۳۸۸) به صورت تطبیقی مشکلات زنان در دو طبقه مرفه و عادی مورد توجه قرار می گیرد و برای اولین بار جنس مشکلات این دو طبقه برای مخاطب بازگو می شود.

ادامه دارد…

*رسانه انقلاب