هنر انقلاب اسلامی مفهومی است که گرچه در سال­های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته و حتی روز، هفته و جشنی در سال به آن اختصاص داده شده است، اما از یکسو قدمتی به درازای عمر فقاهت شیعه داشته و در قالب هنر دینی مورد توجه حکما و متفکران مسلمان قرار گرفته است و از سوی دیگر همچنان تمام ابعاد و زوایای آن واکاوی نشده و در حوزه نظریه­ پردازی با خلاء­های بسیاری روبروست. قریب ربع قرن از پیام بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی در تجلیل از هنرمندان و خانواده شهداء می ­گذرد، در این مدت مقام معظم رهبری به دفعات ابعاد و جنبه­ های مختلفی از هنر انقلابی را مورد توجه قرار داده­ اند، در دهه اخیر علماء و بزرگان فکری نیز در این حوزه نظرات قابل توجهی را مطرح کرده ­اند که با رجوع به این منابع غنی و سرشار از معارف الهی به سهولت می ­توان مبانی نظری هنر انقلاب اسلامی را استخراج کرد؛ اما با این همه هنوز تعداد آثار شایسته و درخور هنر انقلاب اسلامی که بتوان آنها را منطبق بر مطالبات رهبران انقلاب و نظرات علماء یافت، از تعداد انگشتان یک دست تجاوز نکرده است. بر این اساس یادآوری نکاتی چند پیرامون هنر انقلاب اسلامی و هنرمند فعال در این عرصه ضرورت می­ یابد.

فارغ از صدها تعریف ارائه شده برای هنر، می ­توان هنر را ابزاری در نظر گرفت که همچون چاقو بر اساس قصد و نیت یک فاعل مورد استفاده قرار می­ گیرد، گاه یک مکاشفه و الهام الهی را بازگو و گاه یک القای شیطانی و یا وهم را به حسی اغواگر تبدیل می­ کند؛ از این منظر تصورات شبه روشنفکری هنر برای هنر (Art for art's sake) از اساس باطل است و کوبندگان بر این طبل یا آگاهانی هستند که برای جلوگیری از نزدیک شدن دین و هنر بر آن می­ کوبند یا جاهلانی که تخیلات و وهمیات خود را مستقل از الهامات شیطانی در نظر می­ گیرند. جالب اینجاست که هنر برای هنر تنها در برابر دین و هر اندیشه ­ای که انسان را به بندگی خدا دعوت می­ کند، طرح می ­شود مگرنه تمام اندیشه ­ها و نحله ­های دیگر خواه منحرفان جنسی و شیطان­پرستان و خواه بت­پرستان و بی­خدایان اجازه دارند عقاید خویش را به زبان هنر و با استفاده از هر هفت هنر منتشر نمایند؛ بر این اساس یکی از موانع بسط دامنه نفوذ و حتی ریشه گرفتن مبانی تئوریک هنر انقلاب اسلامی همین بوده است که بخشی از صاحبنظران، هنرمندان و فعالان این عرصه، وقت و عمر خود، جامعه و امت اسلامی را صرف این کرده ­اند که ثابت کنند دین می­ تواند از هنر استفاده کند و هنر دینی می­ تواند وجود داشته باشد! این در حالی است که رهبران انقلاب اسلامی به این گزاره ­های بدیهی نپرداخته ­اند.

این همه در حالی است که بنیانگذار جمهوری اسلامی در پیامی که امروز به منشور هنر انقلاب اسلامی معروف است، بدون تعارف و بدون نیاز به آوردن دلیل و برهان برای شبه روشنفکران و بعضا هنرمندان غیرمتعهد جهت اثبات حق اندیشه دینی در استفاده از هنر، آن را تعریف کرده و مهمترین خصوصیات و ویژگی­هایش را برشمرده­ اند. مقام معظم رهبری نیز همانند امام راحل تنها هنری را ارزشمند می­ دانند که در خدمت ارزش­ها باشد. اما چرا رهبران انقلاب اسلامی با وجود توانایی علمی، خود به نظریه­ پردازی در این باره و یا استدلال پیرامون رابطه دین و هنر نپرداخته­ اند؟ شاید رهبران انقلاب اسلامی انتظار داشتند معجزات انقلاب در عرصه هنر نیز تداوم پیدا کرده و امثال حسن باقری­ها که راه بیست و پنج ساله را  در دو سال طی کردند، در بین هنرمندان و جوانان انقلابی پیدا شوند. به عبارت بهتر عرصه هنر انقلاب نیز مانند دفاع مقدس، میدان مجاهده و تلاش و پیکار است و هنگام جنگ نباید عنصر زمان را هدر داد. شهدا با کمترین دانش نظامی و امکانات وارد میدان پیچیده منازعه با بروزترین تسلیحات نظامی شدند، خیلی زود آنچه را که باید فراگرفته و به کار بستند و همزمان با جهاد اصغر، میدان جهاد اکبر را نیز خالی نکرده و با مراقبه دائم خود را لایق فیض شهادت نمودند.

حال باید پرسید علاقمندان هنر انقلاب اسلامی و بعضاً داعیه­ داران آن به چند دوره دو ساله نیاز دارند تا طی آن به مراتب عالی شهود و سلوک دست پیدا کنند؟ چند دوره دو ساله نیاز است تا فعالان این عرصه به فهم نظرات علماء دست یافته و آنها را به کار ببندند؟ در پیکار همه­ جانبه علیه ارزش­های اسلام ناب و تقابل جدی حق و باطل، بخشی از علاقمندان هنر انقلاب اسلامی که گویا امنیت جمهوری اسلامی ایشان را دچار غفلت کرده، در کمال آرامش و امنیت به بازخوانی اندیشه ­های شهید آوینی پرداخته و هر از چندگاهی خدمت علماء رسیده و نظرات ایشان را جویا می­ شوند و البته سالی یکبار نیز به تکریم هنر انقلاب اسلامی و معرفی آثاری که حداقل­ ها و کف خواسته ­ها را رعایت کرده باشند، می­ پردازند.

پس اگر به تعبیر بزرگان و مراجع عظیم الشان، هنر دینی، تنزیل امر معقول به کارگاه خیال و تبدیل امر معقول در کارگاه خیال به جمال محسوس است، چند هنرمند را می­ توان یافت که بتوانند این فرایند را پیاده­ سازی نمایند؟ چند جوان انقلابی دو سال عمر خود را در خاکریزهای فرهنگی جبهه انقلاب، به صورت شبانه­ روزی و بدون توجه به زندگی روزمره و تحصیل و شغل و تفریح و ... صرف فهم این تعبیر حکیمانه کرده و راه پیاده ­سازی آن را تئوریزه کرده ­اند؟

نباید فراموش کرد که هنر انقلاب اسلامی به مجاهده نیاز دارد به ویژه جهاد اکبر، به تلاش شبانه­ روزی، به حضور تمام وقت در میدان نبرد، به ترک آرزوها، به فراموش کردن امور جاری زندگی، به سلوک، به تلمذ در محضر علمای دین، به شهود و ... این مسیر را باید دو ساله طی کرد نه بیست ساله، چرا که به ازای هر روز تأخیر خون صدها مظلوم بیگناه بیشتر ریخته می­ شود، به ازای هر روز تأخیر کودکان و نوجوانان بیشماری ناخواسته به آلودگی­ها مبتلا می­ شوند، به ازای هر لحظه تأخیر ظهور به تعویق افتاده و امام شیعه همچنان باید در بیابان به سر برد و ... و در این میان گویا داعیه­ داران هنر انقلاب اسلامی عنصر زمان را فراموش کرده ­اند.

بدیهی است که هنر انقلاب اسلامی باید در خدمت اهداف انقلاب اسلامی باشد. فرموده­ اند که هدف جمهوری اسلامی عبارت است از رسیدن به آرمان­های اسلام، یعنی سعادت مادّی و معنوی بشر، یعنی پیشرفت در امور زندگی مادّی و معنوی؛ بنابراین دامنه حضور و توجه هنر انقلاب اسلامی به وسعت زندگی مادی و معنوی بشر است، در تمام سرزمین ها، در تمام سطوح اجتماعی، در تمام بخش­های حکومتی، اقتصادی، سیاسی، ورزشی، مذهبی و ... . هرجا که انسانی زندگی می ­کند هنر انقلاب اسلامی باید برای بیدارسازی فطرت او برنامه­ ای داشته باشد. هرجا که مظلوم و محروم و مستضعفی وجود داشته باشد، هنر انقلاب اسلامی نیز وظیفه دارد از حقوق وی دفاع کرده و در برابر ظالم و مستکبر بایستد. هرجا که ارزش­های الهی و حدود الهی وجود داشته و یا طرد شده باشند، هنر انقلاب اسلامی نیز موظف است در آنجا به اقامه این حدود در قالب­های هنری اقدام کند. اما مهم­ترین هدف اسلام انسان ­سازی است، اسلام خواستار تشکیل حکومت اسلامی است تا انسان­ها بتوانند در سایه‌سار چنین اجتماعی، چنین حکومتی، چنین فضائی، به کمال معنوی و کمال الهی برسند؛ که: «ما خلقت الجنّ و الانس الّا لیعبدون»؛ انسان­ها به عبودیت برسند. «لیعبدون» را معنا کردند به «لیعرفون». این معنایش این نیست که «عَبَدَ» به معنای «عَرَفَ» است - عبادت به معنای معرفت است - نه؛ بلکه به معنای این است که عبادت بدون معرفت معنی ندارد، امکان ندارد، عبادت نیست. بنابراین جامعه‌ای که به عبودیت خدا می ­رسد، یعنی به معرفت کامل خدا می­رسد، تخلق به اخلاق‌الله پیدا می ­کند؛ این، آن نهایت کمال انسانی است. بنابراین هدف نهائی، آن است؛ و هدف قبل از آن، ایجاد جامعه‌ی اسلامی است، که هدف بسیار بزرگ و بسیار والائی است. بر این اساس مهم­ترین هدف هنر انقلاب اسلامی نیز باید انسان­ سازی و به عبارت بهتر پیاده­ سازی فرایند پرورش عبد به زبان هنر و در قالب­های هنری باشد. 

هنر انقلاب اسلامی باید ادامه دهنده راه انبیاء و حکمای الهی باشد؛ هنری باشد که محصولات دیداری و شنیداری آن، اولیاء الله تربیت ­کند، هنری که انسان را در جهاد اکبر یاری کرده و سالک پرور است. بیننده و شنونده آثار هنر انقلاب اسلامی چه باربر و رفتگر و بنا باشد و چه پزشک و وزیر و وکیل، حال خوبی خواهد داشت چرا که بندگی الله می­ کند و غایت این بندگی شهادتی است که در آن شهید به وجه الله نظر دارد. به این ترتیب مخاطب هنر انقلاب اسلامی یا ولی خدا می­ شود یا شهید. به تعبیر علماء هنر انقلاب اسلامی باید هنر متنزّل باشد:...(هنر متنزّل) چون از بالا آمده این مثل یک طناب آویخته است به انسان می‌گوید این طناب را بگیر و برو بالا این انسان و جامعه را عاقل می‌کند.

نکته بسیار مهم بعدی فقدان شاخص­ه ای قابل اندازه ­گیری در حوزه تئوریزه کردن هنر انقلاب اسلامی است. اگرچه تعیین شاخص­ه ای قابل اندازه ­گیری برای مقولات هنری امری بعید به نظر می­ رسد اما شدنی است، چرا که اگر چنین نبود، مقام معظم رهبری چنین موضوعی را در حکم انتصاب رئیس فعلی سازمان صداوسیما که فعالیت­های آن پیوند عمیقی با کارهای هنری دارد، مطالبه نمی ­کردند. وقتی شاخص وجود نداشته باشد هر اثری به صرف نمایش آیه­ ای از قرآن، روحانی، زن محجبه، نماز، امامزاده و ... در زمره آثار دینی قرار می­ گیرد ولو اینکه کوچکترین اثر انسان­ سازی نداشته و یا حتی باورهای مخدوشی را به مخاطب منتقل کرده باشد. 

گویا این در جمهوری اسلامی امری پذیرفته شده و جا افتاده است که هیچ نهاد، شورا و مرکزی از مسئولان و فعالان فرهنگی، هنری و رسانه­ ای بابت دوران فعالیت و یا آثارشان مطالبه نداشته باشند، اما از آنجا که غفلت در امور فرهنگی و هنری باعث ورود صدمات جبران­ ناپذیر به قلب و ذهن افراد جامعه شده و حتی تباه شدن آخرت آنها را به دنبال دارد؛ هنر انقلاب اسلامی نمی­ تواند بدون تعیین شاخص­های دقیق به انجام رسالتش امیدوار باشد. برای درک بهتر این موضوع کافی است انبوه نقدها و یادداشت­های گاه متناقض منتشر شده در زمان برگزاری جشنواره فیلم فجر و در بین رسانه­ های طرفدار هنر انقلاب مورد بررسی قرار گیرد. واضح است که عدم عمل به هر یک از تکالیف و مسئولیت­های فرهنگی و هنری از سوی دستگاه­ها و افرادِ مؤثر نتیجه­ای جز تهدید امنیت ملی کشور در پی ندارد، با این وجود نه تنها دستگاه­های متعدد و عریض و طویل فرهنگی، هنری و رسانه ­ای جمهوری اسلامی که حتی بعضاً داعیه­ داران هنر انقلاب اسلامی نیز از به تصویر کشیدن الگوی انسان طراز انقلاب اسلامی و به تبع آن ساختارهای طراز انقلاب اسلامی در حوزه ­های گوناگون و در جهت نیل به تمدن نوین اسلامی عاجز و ناتوان هستند، که یکی از علل اصلی آن فقدان شاخص­ه ای قابل اندازه ­گیری است.

هنر انقلاب اسلامی بدون تعیین شاخص­ه ای قابل اندازه­ گیری نمی ­تواند به تهیه نقشه راه و طرحی جامع جهت انعکاس عناصر سبک زندگی مؤمنانه، شرافتمندانه و آزادمنشانه در آثار هنری و تولیدات فرهنگی و رسانه ای اقدام کند، طرحی که مبتنی بر بازخوردگیری بر حسب شاخص­ هایی منسجم بتواند پله پله و مرحله به مرحله میزان نیاز هنری جامعه به تولید برنامه ­های مختلف در زمینه نهادینه­ سازی هر یک از عناصر فوق را تعیین کرده و یا میزان همخوانی آثار تولید شده فرهنگی، هنری و رسانه ­ای با اهداف کلان طرح را مشخص نماید. می ­توان گفت فقدان این شاخص ­ها باعث شده تا هنر انقلاب اسلامی برآورد صحیحی از میزان نیازهای جامعه به آثار هنری مختلف نداشته باشد، مثلا اینکه چند ساعت و چه نوع آثار هنری در زمینه افزایش جمعیت و یا چند فیلم سینمایی در باب مذمت رباخواری یا دروغ­گوئی یا تن­پروری پاسخگوی نیازهای جامعه است؟ درباره تقوی، ادب، حیاء، عفت، صبر، کار و تلاش، ایثار، غیرت، قناعت، شجاعت، عبادت، توکل، توسل، علم آموزی، جهاد، نماز، روزه، ولایت، امانتداری، صله رحم، عزت نفس و ... چطور؟ چطور می­ توان فهمید کدام اثر تقوی را در مخاطب تقویت و کدام اثر آن را تضعیف می­ کند؟ امام راحل می­فرمایند: ... فیلمی که شما نشان می‏ دهید اگر فیلم سازنده باشد در سراسر کشور سازندگی دارد و اگر یک فیلم خدای نخواسته انحرافی باشد در سرتاسر کشور نقش دارد. چطور می­ توان اثرگذاری یک محصول هنری را در سراسر کشور اندازه گرفت؟

زمین­ه ای بایر و آباد نشده؛ مهاجرت به شهرها؛ بهره ­وری پائین؛ افزایش تمایل به تحصیل در خارج از کشور؛ فرار از فعالیت­های تولیدی و کارآفرینی؛ فقدان روحیه کار و تلاش، توکل، امید، رغبت به تولید و سازندگی؛ روحیه متزلزل در برخورد با مشکلات اقتصادی؛ روحیه دلالی، واسطه گری و کسب درآمد از نوسانات ارزی؛ تمسخر محصولات و تولیدات بومی؛ بی انگیزگی برای پژوهش و مطالعه؛ صرف سرمایه در بانک، بورس، بازار ارز و سکه و ... تنها بخشی از نقاط ضعف فرهنگی جامعه است که با وجود آنها نیل به اهداف مدنظر نظام جمهوری اسلامی در حوزه اقتصاد مقاومتی امکان­پذیر نیست، اما فقدان شاخص­ه ای قابل اندازه ­گیری و معیارهای صحیح اجازه حضور حداکثری هنر انقلاب اسلامی در جنگ اقتصادی را نمی ­دهد. کدام مشکل در اولویت قرار دارد؟ ابتدا باید به کدام مورد پرداخت؟ در چه قالب هنری و در چه سطحی از اثرگذاری؟

در مجموع باید دانست که تدوین شاخص ­ها باعث می­ شود تا هنر انقلاب اسلامی نسبت خود را با المان­های هنری مورد استفاده هنر غربی مشخص کند، از جاذبه ­های زنانه و تمسک به غرایز گرفته تا سرگرم­سازی و اغوای مخاطب. هنر انقلاب اسلامی نمی­ تواند مغز و قلب مخاطب را با اغوای او تسخیر کند چرا که در این حالت دیگر مخاطب او رشد و تعالی پیدا نخواهد کرد. هنر انقلاب اسلامی وقت مخاطب و وقت جامعه اسلامی را هدر نمی­ دهد به صرف اینکه مخاطب را سرگرم کرده و او را از دیدن ماهواره ولو برای زمانی کوتاه باز بدارد. به عبارت دیگر هنر انقلاب اسلامی برای اینکه به نفسانیات جامعه دامن نزند ناچار است تا معیار­ها و شاخص هایش را هرچه زودتر تعیین و تدوین کند و این شاخصه ­ها از از آسیب جدی باندبازی­ها و رفاقت­ های مقطحی و دوره ­ای مصون نماید.

ادامه دارد ...