مستند «شب‌نامه» بار دیگر قدرت مستندسازی جوانان مؤمن و انقلابی را به تصویر کشید؛ مستندی که همپا با اتفاقات روز پیش می‌رود و اطلاعاتی تازه از پروژه نفوذ دشمن بیان می‌کند. جوانان مستندساز انقلابی چند سالی است که پای ثابت تولید مستندهای سیاسی شده‌اند.
   

 

 اگر به گذشته نه‌چندان دور باز گردیم، تولید مستند در داخل کشور به صورتی نیمه انحصاری در اختیار برخی از مستندسازان بود و فضای کلی تولید مستند به نحوی بود که کمتر کسی اجازه می‌یافت وارد حیطه تولید مستند شود. این فضا باعث شده بود که دیدگاه‌های خاصی بر فضای سینمای مستند حاکم شود. دیدگاه‌های سیاسی همسو در میان برخی از مستندسازان باعث شد تا پل‌های ارتباطی با آن سوی مرزها برقرار شود به طوری که قرارداد همکاری جمعی از مستندسازان و تولید مستندهای سیاسی برای BBC منجر به بازداشت چند مستندساز از سوی دستگاه‌های امنیتی شد. این اتفاق همزمان شد با وقایع سال 88 و تولید مستندهایی از وقایع داخل ایران که به سرعت از شبکه‌های مهم تلویزیونی خارجی پخش شد؛ مستندهایی که وقایع ایران را همسو با سیاست‌های دولت‌های غربی پوشش می‌دادند، اما سال 88 را می‌توان از نگاهی دیگر نقطه عطفی در تاریخ مستندسازی دانست؛ سالی که در آن بخشی از جامعه فرهنگی که دغدغه خدمت به انقلاب را داشتند و از تحریف وقایع در مستندهای سفارش شده دل آزرده بودند، به میدان آمدند و شروع به تولید مستندهایی کردند که محوریت اغلب آنها را مسائل سیاسی و اجتماعی روز ایران تشکیل می‌داد.

آثاری که شروع‌شان با آسیب‌شناسی وقایع بعد از انتخابات خرداد 88 بود و بعد از آن وارد حیطه‌های وسیع‌تری شدند. حضور جوانانی که اغلب تحصیلات و تخصص‌شان خارج از تولید فیلمسازی بود، اما بنا به احساس تکلیف و ضرورتی که وجود داشت، دوربین به دست گرفتند و اقدام به مستندسازی و مستندنگاری از وقایع جاری کشور کردند. حضور پررنگ جوانان تازه‌نفسی که وارد عرصه مستندسازی شدند، تصویری را که در فضای مستندسازی بود، شکست و راه را برای رفع انحصار قبلی باز کرد.
 
اولین مستند سیاسی

مرکز سفیر فیلم این روزها از معتبرترین مراکز تولید مستندهای سیاسی و اجتماعی است که این روزها درگیر رونمایی و اکران‌های دانشگاهی از مستند «شب نامه » است. این مرکز مستندسازی پرکار، نتیجه همان شور و اشتیاق ورود به عرصه مستندسازی در ایام سال 88 است. اولین تولید مرکز سفیر «یزدان تفنگ ندارد» نام داشت که در سال 88 تولید شد و مورد توجه قرار گرفت.
 محمدرضا تاجدین، معاون مرکز سفیر به «جوان» می‌گوید: مستند «یزدان تفنگ ندارد» در واقع یک الهام از اتفاقات سال ۸۸ دارد؛ قیاسی بین اتفاقات و حمله تروریستی که داخل زاهدان انجام شد و اتفاقی که برای خانم ندا آقاسلطان افتاد و توجهی که رسانه‌های بیرونی و داخلی به آن اتفاق‌ داشتند، یعنی موضوع اولین مستند اصلی سفیر فیلم، خود فتنه ۸۸ بود.

«یزدان تفنگ ندارد» شاید امروز در قیاس با تولیدات جدید مرکز سفیر و مراکز مشابه مستندسازی اثر چشمگیری نباشد و استانداردهای تولید آن پایین‌تر از دستاوردهای بعدی مستندسازان جوان و مؤمن باشد، ولی اولین گام سفیر نشان داد که جامعه مشتاق پرداخت به مسائل سیاسی است که کمتر در تریبون‌های رسمی و رسانه‌های عمومی به آنها پرداخته شده و فضای مستندسازی نیز با آنها بیگانه بوده و به‌طور عامدانه‌ای از پرداخت به آن طفره رفته است.
 
پرونده هسته‌ای نقطه عطف دوم

مذاکرات هسته‌ای میان ایران و غرب و واکنش‌ها و مواضع گروه‌های سیاسی داخلی نسبت به آن و بازخوردهای خارجی‌اش، باعث ایجاد تغییراتی سیاسی و اجتماعی شد. این تغییرات سیاسی و اجتماعی باعث شد تا نقطه عطف دوم در جریان تولید مستندسازی جریان حزب‌اللهی شکل بگیرد. در این تغییرات علاوه‌بر پیگیری جریان فتنه، موضوع پرونده هسته‌ای و مواجهه غرب با ایران اسلامی مورد توجه مستندسازان قرار گرفت. در همین رابطه علاوه بر مراکزی مانند سفیر، صداوسیما نیز در برنامه‌هایی مانند «ثریا» به موضوع مذاکرات هسته‌ای پرداخت. در همان ایام «تسنیم» درباره این مستندها نوشت: در صدر پربیننده‌ترین و جریان‌سازترین مستندهای هسته‌ای این روزها، مجموعه مستندی به نام «سال‌های هسته‌ای» قرار دارد.

مجموعه «سال‌های هسته‌ای» را گروه برنامه‌سازی که تحت عنوان برنامه «ثریا» فعالیت می‌کنند، ساخته‌اند. یک مجموعه مستند پنج قسمتی که تاکنون چهار قسمت از آن به نام «از هیروشیما تا لوزان»، «شطرنج با گرگ‌ها»، «سکوت استقلال، فریاد پیروزی» و «نزدیک‌تر از نیویورک» از تلویزیون پخش و با استقبال ویژه‌ای روبه‌رو شده است. این مستندها که با کیفیت فنی قابل‌قبولی در زمانی اندک ساخته شده‌بود، با بهره‌گیری از گفت‌وگوهای متعدد با کارشناسان، گفت‌وگوهای مردمی و استفاده از ابزارهایی مثل اینفوگرافیک، مجموعه‌ای مردمی و قابل‌توجهی از مسائل کمترگفته شده در رسانه‌ها را در مورد مذاکرات هسته‌ای نمایش می‌داد.

 
مستندها توسعه می‌یابند

مسائل سیاسی و اجتماعی مربوط به فتنه 88 و مذاکرات هسته‌ای باعث قوام یافتن تولیدات مستند سازان جوان شد. بعد از این دو مرحله، نوبت به گسترش موضوعاتی رسید که مستندسازان باید سراغ آنها می‌رفتند.