فرهنگ و هنر ایران در سال ۹۶ با فراز و فرودها و اتفاقات تلخ و شیرین بسیاری همراه بود. در این دوره نیز فضای فرهنگی کشورمان بر مدار بیم و امید گذشت و ستاره‌هایی درخشیدند و ستاره‌هایی خاموش شدند. در این گزارش، به برخی از اتفاقات مهم فرهنگی در این سال می پردازیم:

قطعا مهمترین رویداد فرهنگی سال ۹۶ را باید صدور فرمان آتش به اختیار از سوی فرمانده کل قوا دانست. فرمانی که برای در هم شکستن فضای نسبتا خموده و کم تحرک اغلب نهادهای فرهنگی صادر شد. به محض طرح این مسئله از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی در ماه رمضان سال ۹۶، انواع تحلیل و تفسیرها صادر شد و هر کسی از ظن خود حرفی زد. حتی مخالفان و معاندان انقلاب نیز دست به کار شدند تا از این غافله عقب نمانند. تا اینکه رهبر انقلاب «آتش به اختیار» را این گونه تعریف نمودند: «کار فرهنگی خودجوش و تمیز» این سخن راهبردی است برای اینکه فعالیت فرهنگی از سطح دولتی به عمق مردمی اعتلا و ارتقا پیدا کند و نتایج آن در دراز مدت بر این عرصه تأثیر خواهد گذاشت.

شهادت شهید مدافع حرم محسن حججی و به ویژه انتشار تصویر تکان‌ دهنده از شهادت وی، فضای فرهنگی کشور را نیز تحت تأثیر قرار داد. حماسه محسن حججی درست چند روز پس از ماجرای «سلفی حقارت» رخ داد. در شرایطی روحیه جامعه به خاطر انتشار تصاویر حقارت بار برخی از نمایندگان مجلس با موگرینی، سخنگوی اتحادیه اروپا جریحه دار بود، تصویر عزتمند و سرشار از صلابت محسن حججی، فضا را دگرگون ساخت. همچنین شهادت حججی تصویری متفاوت از جوان ایرانی را در جهان متجلی کرد. این جوان دهه هفتادی، نماد هویت و شخصیت کشور ما شد. به همین دلیل هم می توان نگاه ثبت شده حججی بر جریده تاریخ را یکی از مهمترین اتفاقات فرهنگی سال ۹۶ دانست که سرچشمه یک جنبش در عرصه های هنری و ادبی هم شد. همچنان که رهبر معظم انقلاب هم در این باره فرمودند: «شهید حججیِ عزیز در دنیایی که روزنه‌های اغواگر صوتی و تصویری فراوانی وجود دارد، چنین درخشید و خداوند او را همچون حجتی در مقابل چشم همگان قرار داد» و «خداوند به ‌واسطه‌ی مجاهدت محسن عزیز، ملت ایران را عزیز و سربلند کرد و او را نماد نسل جوان انقلابی و معجزه‌ جاری انقلاب اسلامی قرار داد.» 

وقتی وصیتنامه ‌های صوتی محسن حججی را می‌ خوانیم، یاد این جملات سید شهیدان اهل قلم، مرتضی آوینی می ‌افتیم که مردان شهادت طلب را عاشوراییان قرن پانزدهم هجری قمری می ‌دانست؛ هم آنان که کره‌ زمین قرن ‌هاست انتظار آنان را می ‌کشد تا بر خاک بلادیده‌ این سیاره قدم گذارند و عصر ظلمت و بی‌ خبری را به پایان برسانند...

 به محض اینکه خبر و تصاویر مربوط به شهادت حججی منتشر شد، خلق آثار هنری درباره این اتفاق نیز آغاز شد. ده ها قطعه شعر، چند فیلم مستند و صدها أثر تجسمی و ترسیمی درباره این موضوع خلق شد. برخی از این آثار جایگاه مهمی را به خود اختصاص دادند. مثل تابلوی نقاشی «دیدار» کار حسن روح الامین که محبوبیت بسیاری پیدا کرد. وی در این تابلو اقدام به شبیه سازی محسن حججی با شهدای کربلا کرده است. این تابلوی نقاشی در قالب سمبلیسم (نمادگرایی) خلق شده که در آن نیروی داعشی در حین اسارت حججی، با یزیدیان همراه است و در برابر آن ‌ها، پیکر بی‌ سر سیدالشهدا(ع) و بانویی که نمادی از حضرت زینب(س) است به استقبال محسن حججی آمده‌ اند. به جز این نیز ده ها نقاشی و أثر تجسمی دیگر هم درباره شهادت محسن حججی ترسیم شد. یک سریال هم بناست تا درباره این شهید ساخته شود که مقدمات آن فراهم شده است.

ابراهیم حاتمی کیا را می توان یکی از چهره های جریان ساز و تأثیرگذار فرهنگ و هنر ایران دانست. در سال ۹۶ نیز این کارگردان هم در ابتدای سال و هم در انتهای سال «به وقت شام» خبرساز شد. اوائل سال اعلام شد که حاتمی کیا این فیلم را درباره داعش و مدافعان حرم می سازد. اتفاقی که البته زمزمه هایش از مدت ها قبل شنیده می شد. از وقتی که عکس های حاتمی کیا در خیابان های شهرهای سوریه و در کنار رزمندگان جبهه مقاومت منتشر شد، بسیاری حدس می زدند که این ها مقدمه ای برای ساخت فیلمی درباره شام هستند. حاتمی کیا که خودش از معترضان به کم کاری سینمای ایران در قبال مسائل منطقه بود، دست به کار شد و همزمان با ماه مبارک رمضان، تولید فیلمی درباره این موضوع را آغاز کرد و این فیلم در سی و ششمین جشنواره فیلم فجر رونمایی شد. «به وقت شام» علاوه بر اینکه جدی ترین محصول سینمای ایران درباره وقایع سال های اخیر سوریه و نبرد با تکفیری هاست، به لحاظ تکنیکی نیز یک دستاورد تازه برای سینمای کشورمان محسوب می شود.

یکی از مهمترین پدیده های عرصه کتاب در سال ۹۶ را باید «وقتی مهتاب گم شد» دانست. این کتاب به قلم حمید حسام به روایت خاطرات شهید علی خوش لفظ از دوران دفاع مقدس می پردازد. کتابی که البته دو سال قبل منتشر شده بود، اما به خاطر برخی از اتفاقات، امسال درخشید. اول به خاطر تقریظ رهبر انقلاب بر این کتاب و دوم هم، شهادت راوی و شخصیت محوری انی أثر، یعنی علی خوش لفظ. او یکی از همرزمان احمد متوسلیان بود و روایت عاطفی و صمیمانه اش از جنگ تحمیلی، به این أثر حال و هوایی متفاوت بخشیده است. خوش لفظ، روز ۲۹ آذر در أثر جراحات دوران جنگ به شهادت رسید، اما حکایت او با کتاب «وقتی مهتاب گم شد» همچنان ادامه خواهد داشت.

سال ۹۶ اوضاع سینما چندان خوب نبود. گسترش کمدی های نازل، کاهش تماشاگران سینما نسبت به سال قبل، قدرت نمایی مافیای اکران و برانگیخته شدن اعتراض بسیاری از فیلمسازها نسبت به بی عدالتی در نمایش آثار، ازجمله اتفاقات این عرصه بود. همچنین اواخر سال شاهد داوری غیرمنصفانه در جشنواره فیلم فجر بودیم. در پی جشنواره فجر نیز سینمای ایران در جشنواره برلین شکست تلخی را متحمل شد. در این جشنواره، یکی از بازیگران سینما برای کسب جایزه، علیه وطن خود حرف هایی خام و ذلت باری را بر زبان آورد. همچنین یکی از آثار سینمای ایران در این جشنواره، نامزد جایزه در یک بخش غیراخلاقی شد! همه این اتفاقات باعث شدند تا در مجموع، سینمای ایران سال بدی را بگذراند. با این حال، نمایش چند فیلم با ساختار خوب و مضامین ارزشی، امیدبخش بود.

ازجمله فیلم «ماجرای نیمروز» که ماجراهای تابستان خون بار سال ۶۰ را به تصویر کشیده است. تابستانی که منافقین، ترور و قتل عام مردم را آغاز کردند. این فیلم البته بیشتر به حماسه گروهی از نیروهای مبارز برای دفع این شر پرداخته است. البته حاشیه های این فیلم در دورانی که نسخه نمایش خانگی آن منتشر شد، به وجود آمد. پس از اعطای جایزه بهترنی فیلم سال به «ماجرای نیمروز» در جشن منتقدان سینما، ناگهان موجی از حمله به این فیلم توسط بخشی از فعالن سینما شروع شد. حتی برخی از فیلمسازهای نه چندان موفق، در این جشن معترض شدند که چرا جایزه به یک فیلم حکومتی اهدا شده است. برخلاف منتقدان و مردم که از محتوای «ماجرای نیمروز» استقبال کرده بودند، بعضی از این سینماگران حتی از این فیلم انتقاد کردند که چرا جنایت های تروریست ها را برملا کرده است!

همچنین فیلم «ویلایی ها» اولین ساخته منیر قیدی درباره حضور زنان در پشت جبهه، یکی از آثار خوب امسال بود. این فیلم با اینکه اولین تجربه کارگردانی این فیلمساز بود، اما بسیار پخته و تماشایی به نظر رسید. «۲۱ روز بعد» هم به عنوان یک فیلم اجتماعی شریف، به عنوان بهترین فیلم جشنواره کودک و نوجوان معرفی شد. 

همچنین در عرصه انیمیشن نیز بار دیگر این هنرمندان جوان انقلابی بودند که توانایی خود در این عرصه را به رخ کشیدند. انیمیشن سینمایی «فیلشاه» که در جشنواره فجر رونمایی شد و اکنون روی پرده سینماها رفته، از نظر تکنیکی یک گام بلند در این زمینه به حساب می آید که یک مضمون دینی را در قالب فانتزیک ترسیم کرده است. پیش از آن نیز «فهرست مقدس» به روایت یک موضوع تاریخی در بستری مذهبی پرداخته بود. این أثر هم از نظر تکنیکی، خیره کننده و پیشرفته بود. فیلم «قهرمانان کوچک» هم یک فیلم خوش ساخت بود که در قالب کودک و نوجوان به مسئله استراتژیک حمایت از تولید ملی پرداخت. 

هشتمین دوره جشنواره عمار هم این بار با محوریت کار و کارگر برگزار شد و فیلم هایی با مضامین اجتماعی و عدالت خواهانه در این جشنواره به نمایش درآمد. یکی از این فیلم ها «زمستان یورت» بود که جنجال های زیادی را به پا کرد. فیلمی که به معضلات کارگران معدن یورت در آزادشهر استان گلستان می پردازد. این مستند، جایزه بهترین فیلم در بخش نقد درون گفتمانی جشنواره عمار را دریافت کرد.

امسال هم نسل جوان مستندسازان جبهه انقلاب، آثار پر سر و صداو قابل توجهی را ساختند. اما بدون تردید «قائم ‌مقام» با موضوع فعالیت های سیاسی آیت ‌الله منتظری، جنجال های بیشتری به پا کرد. این فیلم به کارگردانی سیدمحمدعلی صدری نیا راوی برخی ماجراهای مهم ۳۰ سال از تاریخ معاصر کشورمان، از سال ۵۸ تا ۸۸ است. این فیلم مستند، سعی کرده با کنار هم قرار دادن اسناد و صحبت های اطرافیان آیت الله منتظری، به سیر تحول وی در این سه دهه بپردازد. فرزند و اقوام و دوستان نزدیک آیت الله منتظری و همچنین برخی دیگر از شخصیت های سیاسی مطرح، راویان زندگی و فعالیت های سیاسی وی در این فیلم هستند. این مستند با استقبال بسیار زیاد مردم و به ویژه جوانان همراه شد و البته واکنش های بسیار تندی را هم برانگیخت. حتی برخی از سیاستمدارها بدون اینکه این فیلم را ببینند علیه آن موضع گرفتند.

پس از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و تثبیت دولت دوازدهم، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی تغییر کرد. این در حالی بود که وزیر سابق ارشاد، کمتر از یک سال بر مسند این وزارتخانه بود. سیدرضا صالحی امیری اما به خاطر عدم تسلط بر امور فرهنگی نارضایتی هایی را برانگیخت. ازجمله الفاظ توهین آمیز او درباره حمایت برخی از هنرمندان از حسن روحانی در دوران مبارزات انتخاباتی باعث دلخوری هنرمندان حامی دولت شد. ضمن اینکه طی چهار سال گذشته، انتقادات و هشدارهای رهبر انقلاب نسبت به مدیریت فرهنگی کشور که بخش مهم آن برعهده وزارت ارشاد است افزایش چشمگیری یافت. تا آنجا که رهبری به طور رسمی با «مختل» و «تعطیل» توصیف کردن دستگاه فرهنگی، از افسران جنگ نرم خواستند که به طور «آتش به اختیار» عمل کنند.

نتیجه این مسائل به انتصاب رضا صالحی به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ختم شد. شخصیتی که نسبت به سایر مدیران فرهنگی دولت، وجهه فرهنگی بیشتری داشت. هنوز برای قضاوت درباره عملکرد صالحی زود است، اما او در برخی حوزه ها مثل کتاب و ادبیات، نتوانسته بهبود ببخشد اما جلوی تخریب و ابتذال را گرفته است. با این حال در عرصه های سینما و تئاتر که جلوه و بازتاب بیشتری در جامعه دارند، نه بهبودی حاصل شده و نه جلوی جریان تخریب ارزش ها گرفته شد.

مسئله طرح سند ۲۰۳۰ گرچه دراصل مربوط به حوزه اجتماعی می شود، اما محتوای آن یک امر فرهنگی هم قلمداد می شود. این سند که از آن با عنوان کامل دستور کار جهانی توسعۀ پایدار یاد می شود اوائل سال در کشورمان رونمایی شد. سندی که توسط سازمان یونسکو طراحی شده است، اما آنچه درباره سند ۲۰۳۰ حساسیت ها را برانگیخت، تعارض آن با حرمت ها و سبک زندگی اسلامی و ایرانی است. به طوری که حسن رحیم پور ازغدی، از نخبگان فکری کشورمان درباره آن گفت: «در این تعهدات به سازمان ‌های بین‌ المللی، توصیه به آموزش روابط جنسی خارج از ازدواج داده شده است و از طرفی دیگر می ‌گویند زنان نباید قبل از ۱۸ سال ازدواج کنند چون ازدواج در این سنین خطرناک است، اما در روابط آزاد هیچ محدودیت سنی قائل نمی‌ شوند.»

اما نکته قابل تأمل، همزمان شدن بحث درباره سند ۲۰۳۰ با اوج گیری اعتراض به آزار جنسی در غرب بود. این جریان از هالیوود و بازیگران زن شروع شد که به سوءاستفاده از خود توسط فیلمسازها ، تهیه کنندگان و مدیران سینمای آمریکا اعتراض کردند. موجی که بسیاری از کشورها در نوردید. نکته مهم این است که کشورهایی که امروز بالاترین آمار تعرض و آزار زنان را به نام خود ثبت کرده اند، بیشترین آزادی را برای طرح مسائل جنسی فراهم کرده بودند و سند ۲۰۳۰ با تمام قوت در آن ها اجرا شده بود، اما چرا این کشورها به نتیجه معکوس رسیدند و امنیت اخلاقی و جنسی در آن به شکل معنی داری کاهش یافته است؟ پاسخ را بسیاری از کارشناسان غربی داده اند؛ بی بند و باری و عدم رعایت حریم های اخلاقی، عامل این معضلات است.

در سال ۹۶ اتفاق قابل توجهی در عرصه موسیقی رخ نداد. شاید بتوان ظهور یک خواننده دهه ۸۰ که صدا و هنر خود را در خدمت آرمان های ملی و مذهبی و انقلاب قرار داده را نقطه عطفی در این حوزه دانست. محمدحسین رضایی، خواننده نوجوان ۱۵ ساله است که تا به حال بیش از ۱۰ قطعه را با موضوعاتی چون آمریکا، مدافعان حرم، حضرت امام رضا(ع)، حجاب، مادر، انتخابات و... را اجرا کرده است. اما تازه ترین أثر وی خواندن سرودی درباره حماسه ۹ دی بود. وی این سرود را با عنوان «بیعت» اجرا کرد که همزمان با راهپیمایی ۹دی در اصفهان رونمایی شد. محمدحسین رضایی متولد سال ۱۳۸۱ است.

اول بهمن سال ۹۶ را می توان نقطه عطفی برای مستندسازی کشورمان دانست. در این روز، پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی به هنرمندان این عرصه منتشر شد. پیامی که در پی دیدار گروهی از مستندسازان با ایشان نگاشته و با تیتر «جوانان عزیز مستندساز» رونمایی شد. رهبری در این پیام، پنج توصیه به هنرمندان این حوزه ابلاغ کردند. حفظ جهت انقلابی، بی أثرسازی دروغ های دشمن با سند، ایجاد امید با نمایش واقعیت ها، به کارگیری لحن ناصحانه و چاره جویانه در مستندهای انتقادی و در نظر گرفتن رضای خدا و کمک خواستن از او، چکیده ای از این پیام است. این مستندسازها به همراه جمعی دیگر از فیلمسازان، طی مراسمی پیام رهبر انقلاب را به عنوان «منشور مستند» رونمایی کردند. 

فضای تئاتر ایران سال هاست که با مشکلات مختلف اجرایی و محتوایی دست و پنجه نرم می کند، اما امسال کژتابی های این عرصه به اوج خودش رسید. تا جایی که حتی انتقادات شدید هنرمندان دلسوز تئاتر هم برانگیخته شد. حضور پررنگ چهره های نه چندان توانمند اما مشهور عرصه سینما در نمایش ها و در مقابل بیکاری بسیاری از بازیگران اصیل تئاتر، اجرای نمایش هایی با ابتذال و هنجارشکنی، بی تعهدی خیلی از نمایش ها به فرهنگ و ارزش های وطنی و ... که دلیل اصلی همه این ماجراها این است که وجه اقتصادی تئاتر بر جنبه های فرهنگی و فکری این هنر فاخر غالب شده است.حاکم شدن گرایش سوداگر در تئاتر باعث به حاشیه رفتن تفکر و فرم در تئاتر امروز ایران شده است. اتفاقی که حاصل فعال شدن بخش خصوصی در تئاتر طی سال‌های اخیر است. واقعیت این است که اکنون خلق آثار در تئاتر بیشتر با نیت سود و جذب سرمایه انجام می ‌شود. 

* پایگاه بصیرت