«محمدتقی فهیم» منتقد با سابقه سینما در گفت و گو با خبرنگار سینماپرس در آستانه فرا رسیدن ایام پایانی ماه صفر و شهادت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و همچنین شهادت حضرت رضا علیه السلام و احساس شدن خلا حضور فیلم های سینمای حول محور وجود نازنین حضرات معصومین و سیره و سبک زندگی ایشان به تفصیل به ابعاد مختلف فقدان آثار دینی در سینمای ایران پرداخت؛ وی در مقدمه این گفت و گو بیان کرد: واقعیت این است که در حال حاضر، هدف اصلی در فضای سینمایی ما تا حد زیادی گم شده و مسیری که طی می‌شود، به‌جای آنکه به سوی ریشه‌ها و فرهنگ بومی و ایرانی حرکت کند، بیشتر به سمت قبله‌ای غیرایرانی و غیربومی رفته است. این روند سال‌هاست که ادامه دارد. با اینکه تلاش‌های زیادی صورت گرفته و هنوز هم می‌گیرد، اما باید اذعان کرد که ساختار فعلی دچار انحراف بنیادی شده است. البته من ناامید نیستم.

وی افزود: باید توجه داشت که «موضوع دینی» به‌عنوان یک ژانر مستقل در سینما وجود ندارد؛ نه در ایران و نه در سایر کشورها. اما دین و مفاهیم متعالی آن می‌توانند به‌عنوان مضمون یا دستمایه، در بطن بسیاری از آثار هنری حضور داشته باشند. حتی در سینمای آمریکا، با وجود نبود ژانر دینی مشخص، آثاری تولید می‌شوند که از نظر معنایی بسیار عمیق‌تر و حتی دینی‌تر از آثار ما هستند. این آثار می‌توانند مخاطب را به تفکر درباره مفاهیم ماورایی و متافیزیکی سوق دهند؛ چیزی که متأسفانه ما کمتر به آن توجه کرده‌ایم.

فهیم با بیان این مطلب که سال‌هاست که ما در این مسیر، کج‌راهه رفته‌ایم؛ تصریح نمود: حتی اگر هدف همان هدف اولیه باشد، اما تا زمانی که مسیر نادرست باقی بماند، نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد. این انحراف در طول دهه‌ها نهادینه شده و به بخشی از بدنه‌ی سینمای ما تبدیل گشته است.

وی تاکید کرد: سینما به‌خودی‌خود هنری بسیار پیچیده و دشوار است؛ نه از نظر فیزیکی، بلکه از منظر درک عمیق آن. ساخت یک فیلم خوب نیازمند فهم و دغدغه واقعی است. بخشی از سینمای ما به کلی با این مفاهیم بیگانه است و اصلاً چنین دغدغه‌هایی ندارد؛ و با این حال موفق و جریان‌ساز شده‌اند.

این منتقد سینما با اشاره به ضعف سینماگران انقلابی و دغدغه مند در حوزه ساخت آثار جذاب سینمایی حول محور سوژه های دینی بیان کرد: در سوی دیگر، کسانی که دغدغه‌مند هستند و به اصطلاح «سینمای انقلاب» را هدف خود می‌دانند، متأسفانه هنوز شناخت درستی از سینما ندارند و نمی‌دانند چگونه باید این دغدغه‌ها را در قالب فیلم اجرایی کنند. حتی در سفارش‌ها نیز، با اینکه نیت مثبت است، اما در عمل به دلیل نبود درک از فرآیند تولید و محتوای سینمایی، نتیجه مؤثر حاصل نمی‌شود.

فهیم با اشاره به دوره طلایی فیلمسازی معنوی در دهه شصت اظهار داشت: در دهه ۶۰، حتی فیلم‌هایی که در ژانر کمدی قرار می‌گرفتند نیز اغلب حاوی مضامین معنوی و ارزشی بودند. این آثار، با وجود تنوع محتوایی، در فرم و ساختار سینمایی قابل قبول عمل می‌کردند و همین باعث می‌شد پیام‌شان به مخاطب منتقل شود. اما امروز، بسیاری از فیلم‌سازان ما گمان می‌کنند که محتوا به‌تنهایی کافی‌ست؛ در حالی که بدون تسلط بر فرم و زبان سینما، حتی شریف‌ترین مضامین نیز نمی‌توانند تأثیرگذار باشند.

او ادامه داد: این اشتباه رایج باعث شده بسیاری از فیلم‌های با محتوای دینی، نه‌تنها مخاطب را جذب نکنند بلکه گاه موجب دل‌زدگی شوند. نتیجه‌اش این است که فیلم‌سازانی که دغدغه دینی دارند، به‌تدریج از پیگیری این مسیر پشیمان می‌شوند، چرا که بازخورد مناسبی نمی‌گیرند.

این پیشکسوت مطبوعاتی سپس با اشاره به موضوع اربعین و انتقاد از نگرش متولیان فرهنگی در نوع پرداختن به این سوژه تصریح نمود: همه تصور می‌کنند که ساخت فیلم درباره اربعین یعنی ثبت تصاویر مستند از جمعیت. در حالی‌که درام و روایت داستانی پیرامون این رویداد است که سینما را شکل می‌دهد. غربی‌ها از رویدادهای مشابه خود، مثل کارناوال‌های مشهور، بارها در قالب داستان‌های جنایی، تعقیب و گریز، یا حتی درام‌های خانوادگی استفاده کرده‌اند. ما اما از این ظرفیت بزرگ غافل مانده‌ایم.

وی متذکر شد: بخش مستند ما در مورد اربعین عملکرد نسبتاً خوبی داشته و توانسته بخشی از شکوه این راهپیمایی را به تصویر بکشد، اما سینمای داستانی هنوز راهی به این سو پیدا نکرده. در حالی که اگر فیلم خوبی درباره اربعین ساخته می‌شد، بی‌تردید می‌توانست در سطح جهانی بدرخشد. چرا که مفهومی همچون راه رفتن ده‌ها کیلومتر بدون پرداخت هزینه، با مهمان‌نوازی رایگان، غذا، جای خواب و خدمات، برای مخاطب جهانی بسیار عجیب، جذاب و انسانی است. اگه بخوای، اینو با متن قبلی ترکیب می‌کنم توی یه یادداشت بلند یا مقاله. یا حتی تبدیلش می‌کنم به نطق یا طرح پیشنهادی رسانه‌ای. کافیه بگی برای کجا یا چه کاری می‌خوایش.

فهیم با بیان این مطلب که ما به فیلم‌سازی نیاز داریم که واقعاً دل در گرو این مفاهیم داشته باشد؛ اظهار داشت: سینما، برخلاف تصور برخی، پیش از آن‌که عقلانی باشد، هنری عاطفی و دلی است. فیلم‌سازی که دل‌بسته موضوع نباشد، نمی‌تواند با دل مخاطب ارتباط برقرار کند. این ارتباط از دل آغاز می‌شود و در فرم و اجرا تجلی می‌یابد.

وی تاکید کرد: نکته‌ مهم این است که ما به سینماگرانی نیاز داریم که هم دغدغه داشته باشند و هم مهارت فنی و هنری ساخت اثر سینمایی را بلد باشند. متأسفانه تعداد این افراد روزبه‌روز کمتر می‌شود. کارگردانانی که می‌توان آن‌ها را مذهبی یا متعهد دانست، یا دیگر فعال نیستند یا دوران تأثیرگذاری‌شان گذشته است. در حالی‌که سینما، مشابه برخی حوزه‌های دیگر مثل ورزش، نیازمند نسل جوان و خلاق است. البته افراد باتجربه‌ هم جایگاه خود را دارند، اما آن‌ها هم تنها در کنار تیم‌های جوان و پرانرژی می‌توانند اثرگذار باشند.

فهیم با انتقاد از عملکرد مدیران در تحقق این نقیصه بیان کرد: مسئله‌ مهم دیگر، بحث مدیریت و سیاست‌گذاری فرهنگی است. همان‌طور که از فیلم‌ساز انتظار داریم، از مدیران فرهنگی نیز باید انتظار داشت که حمایت مؤثر و هدفمند از آثار ارزش‌محور داشته باشند. اگر چنین حمایتی وجود داشت و تولید آثار در مسیری درست و حرفه‌ای هدایت می‌شد، شاید از هر ده فیلم، دست‌کم چهار اثر موفق و ماندگار ساخته می‌شد.

او ادامه داد: نباید فراموش کنیم که اغلب آثار سینمایی ما با بودجه‌های دولتی یا عمومی ساخته می‌شوند؛ بنابراین نمی‌توان انتظار داشت بخش خصوصی بدون چشم‌انداز بازگشت سرمایه، روی پروژه‌هایی از این دست سرمایه‌گذاری کند. از سوی دیگر، ما فیلم‌سازان ملی و متدینی نداریم که پولشان را صرف ساخت فیلمی درباره اربعین کنند، یا حتی بدون سود شخصی، حاضر به سرمایه‌گذاری در چنین موضوعاتی باشند. چنین نگاهی در کشور ما نهادینه نشده است و همین باعث شده سینمای دینی، حتی با این‌همه ظرفیت، همچنان مهجور باقی بماند.

وی افزود: در حالی‌که در بسیاری از کشورها، بخش خصوصی و صاحبان سرمایه‌هایی که دارای دغدغه‌های فکری، سیاسی یا ارزشی هستند، وارد عرصه تولید فیلم می‌شوند و در این حوزه سرمایه‌گذاری می‌کنند، در کشور ما این اتفاق به‌ندرت می‌افتد. بنابراین، عمده‌ی مسئولیت تولید چنین آثاری به دوش نهادهای عمومی و حاکمیتی است که بودجه‌های لازم را در اختیار دارند.

این منتقد سینما با بیان این مطلب که متأسفانه بسیاری از این نهادها فاقد درک استراتژیک از نقش سینما در تحولات فرهنگی و اجتماعی هستند؛ تصریح نمود: نهادهایی مثل روایت فتح، که ماهیتاً وظیفه دارند از تولیدات ارزشی حمایت کنند، باید نگاه جسورانه‌تری به موضوع داشته باشند. مثلاً اگر دو فیلم‌ساز مطمئن از نظر فکری و اعتقادی در اختیار دارند، باید به آن‌ها اعتماد کنند اگر یکی دو فیلم ضعیف هم از آب در بیاید. چراکه تجربه نشان داده در فضای سینمای مقاومت و دفاع مقدس، آثار متنوعی ساخته شده که برخی موفق بوده‌اند و برخی نه؛ اما همین تکرار و استمرار است که در نهایت به شکل‌گیری هویت و سبک منجر می‌شود.

«محمدتقی فهیم» در پایان این گفت و گو خاطرنشان کرد: فضای فرهنگی جامعه نیز تغییر کرده است. ورود به چنین موضوعاتی امروز نیاز به جسارت، ایستادگی و نوعی «قیام فرهنگی» دارد. کسانی که امروز وارد این عرصه می‌شوند، باید خود را آماده رویارویی با مخالفت‌ها، فشارها و حتی هجمه‌های رسانه‌ای کنند. برای موفقیت در این مسیر، لازم است که انگیزه و ایمان فرد به یک تکیه‌گاه معنوی متصل باشد؛ باور به اینکه کارش متصل به هدفی متعالی و الهی است.