اساسا سینمای مستند به فیلم های سینمایی گفته می شود که ساختار، مضمون، عناصر و شخصیت های آن با واقعیت یکی باشند.

مستندسازان ایرانی با توجه به این تعاریف سعی بر آن داشته اند که سینمای مستند را در نوع خود و با تفکر خود در کشور حفظ کنند اما آیا از نظر آن ها سینمای مستند تنها با ساخت مستندهای اجتماعی ماندگار می ماند؟ آیا به دلیل سختی، کار کردن در انواع گونه های دیگر مستند باید کنار گذاشته شود؟ و در نهایت سوال اصلی این جاست که علت عدم گرایش مستندسازان به انواع گونه‌های مستند در کشور چیست؟

مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، تلویزیون، انجمن سینمای انقلاب و دفاع مقدس و یا انجمن سینمای جوان کم یا زیاد به وظیفه خود عمل کرده و بودجه مورد نیاز برای تولید انواع گونه‌های مختلف فیلمسازی را در اختیار مستندسازان قرار داده است اما مستندسازان نتوانسته اند به خوبی از این بودجه استفاده کرده و آن را در ساخت انواع دیگری از مستندسازی به جز مستندهای اجتماعی صرف کنند.

عده‌ای از مستندسازان دلیل گرایش به ساخت مستندهای اجتماعی را افزایش دغدغه‌های اجتماعی مردم در جامعه می‌دانند و بر این باورند که این دسته از مستندها بیشتر دیده می شوند اما همانقدر که مردم جامعه به دیدن مستندهای اجتماعی نیاز دارند، به درک فضای گذشته در قالب مستند تاریخی، چگونگی زندگی بومی‌های کشور در قالب مستند قوم‌گرایی، در جریان قرار گرفتن از اوضاع اقتصادی و سیاسی مملکت خود در قالب مستندهای سیاسی و حتی دیدن گونه های مختلف حیوانی و روش های زیست آن ها و نقش شان در زنجیره ی غذایی طبیعت در مستندهای حیات وحش نیز احتیاج دارند.

بر اساس بررسی های بعمل آمده  از آن جایی که هزینه برای ساخت مستندهایی مانند اجتماعی، بیوگرافیک و یا داستانی کم و رسیدن به هدف آسان تر شکل می گیرد اکثر مستندسازان ما به سمت ساخت اینگونه از مستندها می روند.

سینماپرس برای بررسی بیشتر این موضوع گفت وگوهایی را با برخی مستندسازان انجام داده و در این مسیر سعی کرده کسانی را برای گفت و گو انتخاب کند که تقریبا در همه گونه های مستند فیلم ساخته اند.

برخی از این مستندسازان علت کار نکردن در گونه های متفاوت مستند را از تنبلی خودشان می دانند و بر این باورند که فیلمسازان برای ارائه فیلم های خود تحقیق لازم را انجام نمی دهند و این از بی حوصلگی و راحتی آن ها برمی آید؛ اما برخی دیگر به گفته خودشان تلاش برای تحقیق را انجام میدهند اما به منابع لازم و قابل استناد نمی توانند دسترسی پیدا کنند و از آن جایی که در مستند نمی توان تحریف کرد ترجیح می دهند به سراغ گونه های رایج مستندسازی بروند.

موضوعی که در این گفت و گوها توجه را به خود جلب می کند ادعای یکی از مستندسازانی است که می گوید ما به همان اندازه که تولیدات مستند اجتماعی داریم تولید در مستندهای تاریخی، قوم گرایی، سیاسی و ... را هم داریم اما از آن جا که این مستندها چه در میان مردم و چه در میان جشنواره های مختلف مخاطبی ندارند دیده نمی شوند و این امر باعث آن شده تا بر آماری غلط تکیه کنیم و بگوییم که در گونه های مختلف مستند تولید نداریم.

در ادامه آن چه که از نظرتان می گذرد خلاصه‌ای از گفت و گوهایی است که سینماپرس در قالب این موضوع با برخی از مستندسازان داشته است:

ساخت مستندهای اجتماعی سهل الوصول‌تر است

حسن نقاشی مستندساز کشورمان در این باره گفت: «اکثر مستندسازان ایرانی به دلیل دسترسی نداشتن به یک سری منابع یا هزینه‌های بالایی که برای ساخت برخی مستندها مثل مستندهای زیر آب دارد که موانعی را برای کار مستندساز ایحاد می کنند از ساخت گونه های مختلف مستند دوری می کنند و بیشتر آنها به دلیل سهل الوصول بودن منابع و شرایط کار به سراغ ساخت مستندهای اجتماعی می روند و همین امر باعث شده که گونه های دیگر مستندسازی کمرنگ باقی بماند.»  (۲۷ فروردین ۱۳۹۳)

به دلیل افزایش دغدغه‌های اجتماعی جامعه مستندسازان به مستندهای اجتماعی روی آورده‌اند

مرتضی عباسعلی‌میرزایی از دیگر مستندسازان کشور بیان کرد: «امروزه دغدغه های اجتماعی مردم زیاد شده است و از این رو هم مستندسازان بیشتر به این گونه از مستند یعنی مستندسازی اجتماعی روی می آورند از طرفی ارزان و کم هزینه بودن ساخت مستند اجتماعی فیلمسازها زا به سوی این گونه از مستند سوق می دهد.» (یکم اردیبهشت ۱۳۹۳)

مستندسازان ما تنبل شده‌اند

علی خسروی مستندساز در این باره اظهار کرد: «همانطور که تولیدکننده کریستال در مورد انواع و اقسام جنس‌های کریستال تحقیق می‌کند تا بتواند بهترین آن را به خریدار ارائه دهد، فیلمسازان نیز برای کار خود باید تحقیق کنند اما متاسفانه دچار تنبلی شده‌اند. از طرفی ما در کشوری زندگی می‌کنیم که پر از التهابات اجتماعی، مسایل گوناگون و چالش‌های مهم فرهنگی هست لذا تماشاچی محتاج این تحلیل‌ها در گونه‌های مستند است.» (۶ اردیبهشت ۱۳۹۳)

وی همچنین افزود: «متاسفانه ما فیلمسازها دچار یک سطحی‌نگری خطرناک شده‌ایم. با توجه به این که در شغلی مانند مستندسازی شاخک‌های فیلمساز باید تیز باشد اما این تیزی از میان رفته و حساسیتی هم وجود ندارد. تلاش می‌کنم تا این اتفاق در مورد من نیافتد و یک تحلیل نسبت به دنیای پیرامون فرهنگ و اجتماعی‌ام داشته باشم.»

انواع گونه های مستند ساخته می شوند اما دیده نمی شوند

شهروز توکل از مستندسازان ایرانی می گوید: «انواع گونه های دیگر مستند از جمله تاریخی، قوم شناسی و حتی طبیعت به وفور ساخته می شوند؛ اما آن ها مستندهایی نیستند که در جشنواره ها مورد استقبال قرار بگیرند و دیده شوند.»

توکل ادامه داد: «به طور مثال مستندهای قوم شناسی مستندهایی هستند که بیشتر مناسب مطالعه قوم شناسان و پژوهشگران هستند و جذابیت و خصلت های جشنواره ای مانند جنجالی بودن، به روز بودن و مطرح کردن مسایل اجتماعی روز را ندارند در نتیجه به غیر از جشنواره هایی با موضوع خودشان که متاسفانه هم کم است جای دیگری نمایش داده نمی شوند.» (۷ اردیبهشت ۱۳۹۳۶)