افسانه شهر اُز اولین بار توسط فرانک باوم در سال ۱۹۰۰ نوشته شد و حدود ۳۹ سال بعد فیلم سینمایی اش توسط ویکتور فلمینگ بر روی پرده ی نمایش رفت. فیلمی کودکانه و فانتزی که خرج بسیاری را بر دوش سرمایه گذار آن گذاشت. جادوگر شهر اُز را می توان نقطه عطفی در آثار فانتزی و موزیکال آمریکایی دانست. از همان سال تا کنون این فیلم یکی از بهترین های سینمای کودک بوده است که در آن خلاقیت هایی بدیع نظر همگان را به خود جلب می کند.

افسانه چگونه واقعی شد؟!

دوروتی دختری است نوجوان که همراه سگ خود توتو، در شهر کانزاس زندگی می کند. اما گردبادی سهمگین زندگی آنها را برهم   می زند، او که با سگش در خانه کمین کرده است، همراه گردباد به آسمان می رود و هنگامی چشمانش را باز می کند که خانه خود را در شهری خیالی و سحرآمیز می بیند. نام این شهر عجیب و غریب اُز به معنای زمرد است.

دوروتی همراه با سگ خود در شهر اُز هنگامی که در جستجوی راهی برای بازگشت به خانه است، با سه شخصیت معروف داستان آشنا می شود، مترسک بی مغز، شیر بزدل و مرد آهنی بدون قلب. این سه در تمام راه به دوروتی و توتو کمک می کنند تا با رساندن آنها نزد جادوگر مهربان شمال، او را به خانه اش بازگردانند. اماجادوگر بدجنس غرب عرصه را بر دوروتی و دوستانش تنگ می کند. در نهایت با پشت سر گذاشتن همه سختی ها دوروتی موفق می شود جادوگر بدجنس را از بین ببرد و به کانزاس بازگردد.

بازگشت اجباری

 در این انیمیشن، داستان از بازگشت دوروتی به کانزاس آغاز می شود، در واقع دوروتی تازه به دنیای واقعی خود بعد از بیرون آمدن از شهر اُز پا می گذارد. او با خانه و مزرعه ای مواجه می شود که بعد از آن گردباد طولانی به شدت آسیب دیده و تبه کاری که خود را مامور شهر معرفی می کند قصد تصرف آن را دارد.

 در واقع این قسمت از داستان فیلم، که زندگی دوروتی را در شکل رئالش روایت می کند، به طرز ناشیانه ای به فیلم متصل شده و از پیوند دراماتیک داستانی در آن خبری نیست.  قسمت رئال داستان در ابتدا و انتهای فیلم تنها به شکلی مطرح شده است که بتواند موضوع حضور دوروتی در اُز را منطقی جلوه دهد. در شهر اُز، دلقک بدجنس کنترل شهر را به دست گرفته است. دلقک برادر همان جادوگر خبیث و معروف اُز است که اکنون با عصای جادویی خواهرش فرمانروایی می کند.

 سه دوست قدیمی دوروتی که تنها راه خلاص شدن از دست دلقک را بازگشت دوباره دختر نوجوان قصه می دانند، او را به شهر افسانه ای خود بازمی گردانند و به این صورت بار دیگر نجات اُز به دست دوروتی سپرده می شود، چیزی که بهتر بود داستان بر اساس همان بنا می شد تا اتصالی بی منطق و سست در دنیای واقعی...

روز از نو روزی از نو

قصه اصلی جادوگر شهر اُز بسیار زیبا و دیدنی است، طوری که کشش داستانی آن تا انتها، مخاطب را مجبور به تماشایش می کند، همچنین فضای فانتزی و استعاری داستان طوری طراحی شده که جدا از بیان مفاهیم انسانی در لایه های داستان، به جذب مخاطب کودک و نجوان فیلم کمک شایانی می کند. در پایان داستان اصلی شاهد آنیم که سه دوست دوروتی، هر کدام به آروزی دیرینه خود می رسند، یعنی شیر بزدل، شجاع می شود، مرد آهنی قلبی با احساس پیدا می کند و مترسک بسیار باهوش و عاقل از آب در می آید.

 اما روایت انیمیشن جدید بازگشت دوروتی از همان تم اولیه داستان نشأت می گیرد و هر کدام از آن ها در این قسمت از توانایی خود استفاده می کنند، کشش داستانی ضعیف و ماجرای همیشگی و تکراری که در اکثر انیمیشن ها شاهدش هستیم به فیلم لطمه می زند. دوروتی بار دیگر در راه نجات شهر دوستان جدیدی را پیدا می کند و اتفاقات جاری در داستان در بستر همکاری آنها با دوروتی شکل می گیرد. چیزی که فرمول دراماتیک آن دیگر به کلیشه ای ملال آور تبدیل شده است.

 فردی عموما کوچک اندام و ظریف از لحاظ جثه، در شرایط سخت و آزمون های بزرگی قرار می گیرد که با استفاده از راه کارهای عاقلانه اش تفکر را جایگزین قدرت بدنی می کند. این ماجراها از شکل قدیمی اش یعنی طرح معماها توسط غولی حیله گر و حل آن توسط قهرمان، تا فرم های دیگرش همه به کمک داستان دوروتی آمده اند تا در روایت جدید شهر اُز موفق باشد. اما مخاطب پیش از این نمونه آن را به وفور در انیمیشن هایی مانند سندباد، و ... دیده است. در واقع مخاطب با اتفاق و راه کار جدیدی روبه رو نمی شود و قهرمانش را قهرمانی کلیشه ای و تکراری می یابد.

دوروتی، عقل کل همه!

این که نقش اول و اصلی فیلم دوروتی است و اوست که باید از پس مشکلات بر بیابد به جای خود، اما این مسئله در بعضی قسمت های داستان، بیشتر منفعل بودن دیگر شخصیت ها را تقویت می کند و هیچ کارکردی در پرورش قهرمان داستان ندارد. به طور مثال هنگامی که فردی با عناوین جعلی، خود را مامور ارزیابی معرفی می کند و قصد تصاحب املاک صدمه دیده شهر کانزاس را دارد، تنها کسی که به او مشکوک می شود دوروتی است و اهالی شهر بدون هیچ پرسش و انتقادی شروع به تخلیه خانه های خود می کنند.

 در پایان هم این دوروتی است که با نشان دادن کارت های قلابی مرد تبه کار به مامور شهر، مردم را از قصد او باخبر می سازد. در واقع بی خرد بودن و منفعل بودن دیگر شخصیت های داستان باعث می شود تا دوروتی در دنیای واقعی اش بدل به قهرمان شهر شود، نه تفکر و راهکارهای خلاقه خودش.

 با این حال در شهر اُز همکاری و همفکری دوروتی و دوستانش او را موفق می سازد تا چیزی که در شهر واقعی کانزاس دیده نمی شود، در شهر جادویی اُز به وقوع بپیوندد.

گامی رو به جلو برای انیمیشن هند!

انیمیشن افسانه شهر اُز، محصول مشترک دو کشور آمریکا و هند است. تجربه ای که مسلما برای همتای هندی گامی بلند و موثر در جهانی شدن صنعت انیمیشنش محسوب می شود. اسکار نیز این فیلم را در زمره  آثار دریافتی خود جای داده است، ولی سطح کیفی آن چندان قابل رقابت و ارزیابی در برابر باقی آثار انیمیشنی نیست.

افسانه شهر اُز به صورت سه بعدی ساخته و پرداخته شده است و سه کمپانی نه چندان معروف حمایت مالی آن را بر عهده داشته اند. در جهان سینمای انیمیشن امروز که کمپانی های نظیر والت دیزنی، دریم ورکس و یونیورسال حرف اول را در کیفیت تصویری سه بعدی می زنند، جایی را برای شهر جادویی اُز باقی نمی گذارند.

 اما سطح کیفی در تکنیک تنها عامل ضعف این انیمیشن محسوب نمی شود، داستان و فیلمنامه متوسط آن هم از جذابیت مورد انتظار مخاطبان می کاهد، همچنین تعدد شخصیت ها، نویسنده را از معرفی بهتر و عمیق‌تر آنها غافل نموده است.

دوروتی، نفر اول شهر اُز

اما بی انصافی است اگر نکات مثبت فیلم را بازگو نکنیم. از حیث مفهوم و محتوای داستانی افسانه شهر اُز حرف هایی برای گفتن دارد. دوروتی مانند یک رهبر که توسط خود مردم انتخاب می شود، به اُز می آید و با همکاری اهالی ستم دیده شهر برای برچیده شدن حکومت ظالم دلقک راهی پر از خطر را برمی گزیند. در واقع برخلاف جریان شهر کانزاس، دوروتی در اُز بدون کمک دوستانش به موفقیت نمی رسید و اراده همگانی اهالی شهر باعث پیروزی آن ها می شود. در هر حال با وجود محتوای مطلوب فیلم، تصویر کامل و جامعی از آن در قالب دراماتیزه به نمایش در نیامده است.