همان گونه که نخست در مطلبی با عنوان ماجرای زایش لیبرالیسم و سورپرایز قرن بیستم به استحضار رسید، لیبرالیسم (Liberalism) روشی است که مبتنی بر آن، فرد در انجام امور خود از آزادی مطلق برخوردار بوده و با اعتقاد کامل نسبت به مباح بودن تمامی امور و شئون زندگی، رویکرد خود را مبتنی بر اباحه گری تنظیم می نماید و در این مسیر هیچ امر و نهی را در زندگی برنمی تابد و هیچ واجب و حرامی را مشروع نمی انگارد، موضوعی که در برون ریز خود با اصول و مقدمات فکری ویژه و مبانی شاخصی شناخته می شود که شاید اصلی ترین و مهم ترین آن را بتوان فردگرایی (Individualism) و اصالت بخشیدن به فرد دانست، موضوعی که پیش از این و در مطلبی با عنوان ترویج فردگرایی در نظام لیبرالیسم با سوپر استارهای هالیوودی، سعی شد تا برخی از جوانب این تفکر معین گردیده و مشخص شود که مبتنی بر نظریه فردگرایی، فعل و انفعال‌هایی که میان انسان‌ها صورت می‌گیرد، از ماهیتی واقعی برخوردار نبوده و شکل گیری جوامع و اجتماعات انسانی، مرکب واقعی محسوب نمی شود. بر این اساس همه پدیده‌های اجتماعی را موضوعاتی قابل تبیین و همراه با توجیه‌هایی روان‌شناسانه تبیین می نماید و در مجموع سبب می شود تا فرد بر مسندی طاغوتی نشسته و ادعای خدایی نماید و منفعت خویش را بر مصلحت وحیانی جامعه بشری رجحان بخشد.
به عبارت دیگر در مسلک لیبرال (Liberal)، نخست فرد را بر جمع مقدم می دارد و با اصالت بخشیدن به فرد (Individualism)، بر این باور معتقد می گردد که جامعه به خاطر فرد به وجود آمده نه فرد برای جامعه و در نتیجه این تصور است که پذیرش هر گونه ساختارهای جمعی از پیش بر جای مانده، همانند مذهب، خانواده، قومیت و آیین‌های جمعی و قومی و در مجموع سنت‌های اجتماعی را به طور کلی فاقد ارزش دانسته و اموری تلقی می نماید که در ذات خود، اسباب استیلای تام و تمام بر فردیت انسان ها را محقق و آزادی مطلق آدمی را مخدوش می سازد.
بر این اساس در منظر فردگرایی، جامعه بر محور اصلی فرد و نه جامعه شکل می گیرد و تک تک انسان ها، به‌جای اولویت دادن به خواست‌ها و علایق جمعی و مذهبی و خانوادگی خویش، به ارزش‌ها و خواست‌های فردی خود اولویت می‌دهند و در طول دوران زیست، تنها بر ذهنیت‌های خود وقع نهاده و تنها در جهت تحقق امیال، خواسته‌ها، سلیقه‌های خویش تلاش می نمایند و هر گونه تبعیت از ارزش‌های جمعی را در قاعده جمع گرایانه (Collectivism) نفی نموده و آن را عاملی از برای مخدوش نمودن آزادی مطلق و تحت سیطره قرار دادن افراد در نهادهای جمعی و بالاخص نهاد دین تلقی می نماید و بر اولویت فرد متمرکز است، و بر استقلال و آزادی فرد در مقابل کلیه ارزش‌ها، باورها و میراث فرهنگی در قالب سنت‌ها، رسوم، آیین‌ها، نهاد خانواده و دیگر ساختارهای جمعی تاریخی تاکید می ورزد.
|
اگر چه فردگرایی (Individualism) و اصالت بخشیدن به فرد، در فلسفه سیاسی و اقتصادی، با نظریات فیلسوفان آنگلوساکسون (Anglo-Saxons) و انگلیسی تباری همچون توماس هابز (Thomas Hobbes) و آدام اسمیت (Adam Smith) تبیین گردیده و شناخته می شود، اما در واقع این صنعت سینمای غرب و بالاخص سینمای هالیوود (Hollywood) است که به تبیین شاخصه های فردگرایی در جوامع لیبرال مبادرت می ورزد.
|
در مجموع باید بر این نکته توجه داشت که لیبرالیسم (Liberalism) مبتنی بر تعریف خود به عنوان نظامی اباحه گر که تمامی امور دنیوی را مباح می داند و ذات تمامی افعال انسانی را فارق از هر گونه قید و بندی معین می سازد، از ابتدای شکل گیری خود به عنوان نظامی سیاسی، هدف اصلی خود را بر تقابل با اقتدارگرایی و آمریت طلبی (Authoritarianism) بنا نهاد و این اقتدارگرایی چیزی نبود جُز آنچه که بر بستر ارزش‌های جمعی موضوعیت پیدا می کرد و در قاعده ی سنت ها ظهور و بروز می یافت و هَنجارهای اجتماعی و نُرم های (Norm) جوامع را تعریف می کرد و حدود و ثغور امیال، خواسته‌ها و سلیقه‌های افراد را بر پیکره ی آن مشخص می ساخت و به این جهت است که فردگرایی را می توان مهم ترین اصل در مبانی نظام لیبرالیسم و مهمترین عامل از برای تضاد لیبرال ها با ادیان الهی و آمال دین زدایی از حریم عمومی جامعه قلمداد نمود.
|
البته باید توجه داشت که تنوع موضوعات و سلایق در میان لیبرال ها، سبب شده است تا نظام لیبرالیسم از اصالت فرد نیز تعاریف متفاوتی داشته باشد و قرائت‌های مختلفی نسبت به فردگرایی (Individualism) ارائه دهد و در قالب های گوناگون حداقلی و حداکثری ظهور و بروز یافته و دایره ی نسبتاً وسیعی را دربرگرفته و تعاریف مختلف اعم از خودپرستی و نگاه اگوئیسم (Egoism) گرفته تا اصالت بخشیدن به وجود در قالب هستی‌گرایی و اگزیستانسیالیسم (Existentialism) و حقنه ی باورهای اقتدارگریزی و آنارشیستی (Individualist Anarchism) را شامل شود و در این میان با تنوعات اقلیمی در قاعده فردگرایی آمریکایی (American Individualism) و فردگرایی انگلیسی (English Individualism) و آلمانی و فرانسوی و... متجلی، و در نوع نگرش های متفاوتی همچون فردگرایی روش‌شناسانه و متودولوژیک (Methodological Individualism) و فردگرایی معرفت‌شناسانه و اپیستمولوژیک (Epistemological Individualism) و... موضوعیت پیدا کند و با انگاره هایی همچون فردگرایی مدنی (Civil Individualism) در جهان امروز مدعی اصلی و پیگیر تحقق مبانی نظام لیبرالیسم باشد.
|
فردگرایی جنبه‌های گوناگون اقتصادی، سیاسی، اجتماعی داشته و این در حالی است که اصالت فرد در تمامی خود، دربردارنده نوعی تصور است که مبتنی بر آن، فرد از ارزش والاتر و بالاتری در قبال اجتماع و جامعه پیرامونی خود برخوردار است و اصولاً شکل گیری جوامع منوط به حضور افراد است و از این جهت، جامعه ابزارِ دست ساز و ساخته شده توسط افراد بوده و تنها برای افرادی موضوعیت دارد که عضو آن می باشند و این گونه است که جوامع مبتنی بر معیارهای تعیین شده توسط افراد عضو و دخیل در آن، قابل ارزیابی و سنجش خواهد بود.
|
کازابلانکا (Casablanca) عنوان اثر سینمایی شاخصی است که در طی جنگ جهانی دوم و در اوج دوران نبرد آتلانتیک (Battle of the Atlantic) یعنی در سال ۱۹۴۲ میلادی ساخته شد و پرده ی نقره ای سینما را به تسخیر خود درآورد؛ فیلمی تبلیغاتی برای ایالات متحده آمریکا که طی آن هالیوود توانست از همان ابتدای فیلم سخن از نگاه حسرت بار اروپای دربند به آمریکای آزاد و سبک زندگی امریکایی را به مخاطبان خود حقنه نماید و در پایان نیز شخصیت اصلی فیلم یعنی ریک بلین (Rick Blaine) با بازی شاخص هامفری بوگارت (Humphrey Bogart) را به عنوان نماد ایالات متحده، در قامت منجی و نجات دهنده برای اروپا ظاهر سازد و به واسطه ی او، ویکتور لازلو (Victor Laszlo)، رهبر جنبش پایداری چکسلواکی را که نازی‌ها همه جا دربدربه دنبالش هستند، از چنگال خون آشام نازی ها نجات دهد.
کازابلانکا به صورتی کاملا واضحی اقدام به بسط و ترویج سبک زندگی آمریکایی می کند و در این میان با برجسته نمودن اصالت فرد (Individualism) سعی می کند تا بهره جویی ممدوح و بی اعتنایی مثبت به هر نوع ایدئولوژی و عقیده جمع باورانه را در سبک زندگی تراز و آرمانی انسان آمریکایی ترسیم کند و با اصل قرار دادن موضوع فردیت، ارزش روابط اجتماعی را نه بر پایه یک آرمان اجتماعی، بلکه بر پایه ارتباط نزدیک افراد ترویج نماید، ارتباطی که در کازابلانکا بر بستر عشق مثلثی ریک بلین و ویکتور لازلو به همسر ویکتور، یعنی ایلسا لاند (Ilsa Lund) ظهور و بروز می یابد و سبب می شود تا دو دیدگاه فردگرای ریک و جمع گرای ویکتور با یکدیگر مشارکت نمایند، البته نه به منظور پیگیری یک آرمان مشترک اجتماعی، بلکه به سبب ارتباط نزدیک افراد و گره خوردن علایق ریک و ویکتور بر شخصیت زن محور داستان که به عنوان بهره ی عاشقانه ی ریک بلین در زندگی فردگرایانه اش معرفی می شود.
پس اگر چه ریک بلین فردگرا، در ظاهر با فداکاری خود، طرز فکر جمع باورانه ی ویکتور لازلو را از چنگال نازی ها نجات می دهد، اما در واقع فیلم سعی می کند تا ماهیت این فداکاری را نه تنها پذیرش طرز فکر جمع گرا، بلکه اصالت بخشیدن افراطی به بنیان های فردیت و ظهور و بروز عشق مثلثی و عمیق ریک به ایلسا لاند معرفی نماید؛ شخصیتی که اگرچه در حال حاضر همسر ویکتور لازلو است اما در واقع عشق اول و اصلی ریک بلین بوده و در حال حاضر ضمن حفظ علایق خود به ریک، تحت هیچ عنوان آرمان های شوهرش را تایید نمی کند و به نمودی از سبک زندگی فردگرایانه و بهره ی اصلی ریک در زندگی مبدل گردیده است و از این جهت، تغییر ریک بلین و تبدل او به یک مبارز عمل گرا در انتهای فیلم را می بایست در راستای تجلی فردگرایی لیبرال های آمریکایی و به مثابه تغییر رفتار این کشور در مقطع حساس جنگ جهانی دوم ارزیابی نمود، مقطعی که ایالات متحده آمریکا به کمک متحدان اروپایی خود شتافت و با دفع تهدید نازی ها، سعی نمود تا زندگی فردگرایانه و سبک زندگی آمریکایی را به جهانیان حقنه نماید و در این میان پلان پایانی کازابلانکا و ارائه ی وجهه ی مسیح گونه از ریک بلین در انتهای فیلم را بتوان اوج این تصویر سازی قلمداد نمود.
|
تمرکز غرب بر پیگیری زندگی لیبرال و به تبع آن اصالت بخشیدن به فرد و اتخاذ رویکرد فردگرایی (Individualism) سبب شد تا جامعه شناسان کلاسیک غرب، به منظور جلوگیری از اضمحلال و ازهم گسیختگی جوامع در غرب، به طرح واژه ای با عنوان همبستگی (Solidarity) مبادرت ورزیده و تفسیر از این واژه را به عنوان احساس مسئولیت متقابل بین چند نفر یا چند گروه، که از آگاهی و اراده برخوردار می باشند، به نحوی ارائه دهند که در نهایت به دو گونه از همبستگی منتج گردد: همبستگی در جوامع سنتی و یا جوامع جمع گرایانه (Collectivism) که از آن به همبستگی مکانیکی (Mechanical Solidarity) تعبیر می گردد و همبستگی ارگانیکی (Organic Solidarity) که در جوامع مُدرن لیبرال بر محور اصالت بخشیدن به فرد موضوعیت می یابد و سبب می شود تا جامعه مُدرن در نتیجه توسعه و پیچیده شدن و تخصصی شدن حرفه‌ها، با نوعی تقسیم کار اجتماعی مواجه گردد که در نهایت همبستگی عالی یا ارگانیکی را برای این جوامع رقم می زند.
|
واژه همبستگی (Solidarity) برای نخستین بار در سال ۱۸۹۳ میلادی، توسط یک یهودی فرانسوی تباری با نام امیل دورکیم (Émile Durkheim) مطرح و در رساله ی دکتری جامعه شناسی او با عنوان تقسیم کار اجتماعی (The Division of Labour in Society) شرح داده شد؛ رساله ای که در آن به بررسی علل اجتماعی گذار از جامعه ی ابتدایی (Primitive) به جامعه ی صنعتی پیشرفته (Advanced Industrial Societies) در نوع نگرش به همبستگی و تغییر آن از همبستگی مکانیکی (Mechanical Solidarity) به همبستگی ارگانیکی (Organic Solidarity) پرداخته می شود و سپس رویکرد فردگرایانه به عنوان ضرورتی اساسی از برای پیشبرد همبستگی ارگانیک معرفی شده و ضمن مقدس انگاری معنای فرد، حتی این فردگرایی قالبی مذهبی به خود می گیرد و تا به آنجا پیش می رود که فرد دارای آن گونه ویژگی اسرارآمیزی تصور می‌شود که فضایی تهی پیرامون اشیای مقدس ایجاد می‌کند... و دقیقاً این ویژگی است که احترامی را به وجود می‌آورد که خود موضوع آن است. هر کس که قصد نابودی جان انسان، آزادی انسان و شرافت انسانی را کند ما را دچار وحشتی می‌کند که از هر جهت شبیه وحشتی است که مؤمن هنگامی که معبود خود را هتک حرمت شده می‌بیند، به آن دچار می‌شود. این مذهبی است که انسان در عین حال، هم ایمان آورنده به آن است وهم خدای آن؛ نگاهی که به سینما نیز تسری پیدا می کند و بستر تعلیق عمده آثار سینمای هالیوود را شامل می شود.
|
به عبارتی دیگر، مبتنی بر آموزه های لیبرالی، افراد براساس تفاوت‌ها و تمایزهای خود با هم انسجام پیدا می‌کنند و دارای همبستگی می شوند، نه براساس شباهت‌های مذهبی، قومی، نژادی، زبانی و...؛ موضوعی که بر اساس رویکرد فردگرایانه به پیدایش باوری با عنوان همبستگی ارگانیکی منتج شده و سبب می شود تا تمایزها به عنوان عامل اصلی انسجام تلقی گردند و در عین حال به جهت آنکه این تمایزها اسباب اختلاف و موجبات نزاع در نظام لیبرالیسم را پدید نیاورند، امری تحت عنوان فردگرایی اخلاقی (Moral Individualism) در این جوامع موضوعیت پیدا می کند.
فردگرایی اخلاقی را می توان پیشنهاد اصلی فردگرایان برای جلوگیری از فروپاشی اجتماعی جامعه لیبرال محسوب نمود، نسخه ای که مبتنی بر آن، جامعه ی لیبرال تحت لوای فردگرایی (Individualism) و ضمن حذف قیود و باورهای دینی از جامعه ی پیرامونی و زدودن مقدسات سنتی جوامع جمع گرا، ضمن قرار دادن خود فرد به صورت موجودی مقدس و جایگزینی او بجای مقدسات دیگر، تمایزات و تفاوت های فردی را محدود به قالبی اخلاقی و البته بشری می سازند و به تبیین قالب های اخلاقی فردگرایانه به عنوان قوانین بشری و تحت عنوان حقوق بشر (Human Rights) مبادرت ورزیده و اقدام به تعریف قوانین مدنی (Civil Code) جدید و جایگزینی آن با قوانین وحیانی و مذهبی جوامع می نماید و در این راستا ضمن حذف سنت ها و آداب و رسوم جوامع جمع گرا، حقوق فردی (Individual Rights)، حقوق طبیعی (Natural Rights)، حقوقوق شهروندی (Citizenship) و... را موضوعیت بخشیده و تحقق خواسته‌ها و سلایق فردی را منوط به حفظ این قوانین معرفی و همه افراد حاضر در جامعه لیبرال را از طریق رسانه‌ها، مراکز آموزشی و... با این قوانین آشنا و موظف به رعایت این قوانین بشری می سازد.
|
فردگرایی اخلاقی (Moral Individualism) و زدودن مقدسات سنتی جوامع و جایگزینی آن با قوانین بشری و تحت عنوان حقوق بشر (Human Rights) سبب شده تا ایالات متحده آمریکا به عنوان جامعه ی نمونه ی لیبرالیسم (Liberalism)، خود را پاسدار حقوق بشر در دنیا معرفی سازد و در لوای آن به بسط ارزش های آمریکایی در سراسر جهان مبادرت ورزد و در این راستا صنعت سینمای این کشور نیز با تمرکز بر آن، به توجیه اقدامات نظامی و جنایات جنگی آمریکا در سایر کشورها پردازد و به خلق آثار سینمایی شاخصی مبادرت ورزیده و چهره های مدافع حقوق بشر را در قالب و کالبد قهرمانان آمریکایی فردگرایی همچون جک باور (Jack Bauer)، جیسون بورن (Jason Bourne)، رمبو (Rambo)، راکی (Rocky)، بروس لی (Bruce Lee)، استیو راجر (Steve Rogers)، الکس مورفی (Alex James Murphy) و... ترسیم و به جهانیان معرفی نماید.
|
ادامه دارد...
ارسال نظر