به گزارش خبرنگار سینماپرس، با اینکه سینمای مستند می تواند یکی از پربیننده ترین و در عین حال پول سازترین حرفه های فیلمسازی باشد، اما علیرغم تلاش کارگردان های مستند، این حرفه نتوانسته به عنوان یک نوع فیلمسازی مستقل جایگاه محکم و ثابتی را در میان مخاطبان داشته باشد. البته مردم ایران با وجود مستندهایی که در برخی شبکه های بیگانه نمایش داده می شود به مستند علاقه‌مند شده اند اما از دیدن مستندهای خوب ایرانی که تعداد آن ها کم هم نیست محروم مانده اند.

شاید عده ای از ما بر این باور باشند که به نوعی باید مخاطب را برای دیدن آثار مستند علاقه مند کرد اما در واقع چیزی که در میان مردم مشهود است علاقه مندیست که آن ها به انواع گونه های مستند دارند که متاسفانه امکان دیده شدن این مستندها در کشور ما فراهم نیست.

تلویزیون می تواند به عنوان یک رسانه عمومی با نمایش مستمر مستندهای خوب و فیلم هایی که در این راه حرفی برای گفتن دارند نقش موثری در زمینه جذب مخاطب به مستند داشته باشد؛ درست است که ما شبکه ای را تحت عنوان شبکه مستند راه اندازی کرده ایم اما آیا این شبکه با برنامه های خود توانسته نظر مخاطبان را به فیلم و برنامه مستند جلب کند؟ متاسفانه بر اساس نظر سنجی هایی که در این زمینه از مردم صورت گرفت، پاسخ این سوال منفی بوده است.

این شبکه به عنوان یک شبکه مستقل برای مستند نتوانسته نظر مخاطبان را به خود جلب کند. پخش مستندهای تکراری و نبود جذابیت در میان مستندهایی که از این شبکه پخش می شود همه باعث شده تا کمتر شخصی برای دیدن مستند به این شبکه مراجعه کند. می توان گفت تلویزیون در زمینه ایجاد جذابیت برای تماشای مستند رسالت خود را انجام نداده است و با عدم نمایش فیلم ها مردم را از دیدن مستند دلزده کرده است.

از طرفی بخشی از مشکلات به مستندسازان نیز برمی گردد؛ عدم تلاش کارگردانان این حرفه در بهره گیری از تصاویر ناب و اسناد و مدارک موثق هم می تواند یکی از دلایلی باشد که مردم و یا حتی تلویزیون را از پخش فیلم ها و برنامه های مستند منصرف کند تا جایی که این شبکه ها به استفاده از برنامه ها و فیلم های مستند خارجی روی می آورند و این در حالی است که مستندسازان می توانند از کوچکترین و پیش پا افتاده ترین موضوعات به خصوص موضوعات اجتماعی که در کشور ما به وفور دیده می شود بهترین و جذاب ترین مستند را تولید کنند اما نوع بهره مندی این فیلمسازان از پدیده های اجتماعی و روایت ها برای ساخت یک مستند آن چیزی که باید باشد؛ نیست.

تبلیغات عمومی و گسترده همانطور که برای فیلم های سینمایی در سطح کشور توسط بیلبوردها، تراکت ها و پوسترهای آن ها پخش می شود و یا به صورت آنونس از تلویزیون و شبکه های اجتماعی نمایش داده می شود می تواند برای مستند هم صورت بگیرد تا بیننده را پیگیر یک برنامه و فیلم مستند کند. البته این امر را نیز باید در نظر گرفت که سطح کیفی فیلم های مستند باید به گونه ای باشد که بتواند قابلیت نمایش روی پرده سینما و تلویزیون را داشته باشد و تنها با این شرایط است که مخاطب به دیدن مستند علاقه مند می شود.

در دیدگاه دیگری از آموزش و پرورش و سطح آموزشی آن نیز در این زمینه انتظاراتی می رود. با اینکه عده ای بر این باورند نباید در این زمینه از آموزش و پرورش انتظار داشت اما برخی دیگر این عقیده را رد کرده و می گویند قطعا آموزش و پرورش با پخش فیلم ها و برنامه های مستند در مدارس می تواند در علاقه مندی دانش آموزان در دوران نوجوانی نقش موثری را ایفا کند اما متاسفانه آموزش و پرورش نیز مانند تلویزیون در این زمینه کوتاهی کرده است و نتوانسته در این راه فرهنگ سازی درستی داشته باشد.

در جمع بندی تمام این نظرات می توان گفت نمایش مستمر مستند در تلویزیون، جذابیت موضوع، تلاش مستندساز و بهره گیری از تصاویر ناب و اسناد موثق، تبلیغات عمومی و فرهنگ سازی از طریق مدارس و آموزش و پرورش چهار عاملی است که می تواند مخاطب را به دیدن فیلم ها و برنامه های مستند علاقه مند کند.

در نهایت با بررسی هایی که در این زمینه انجام داده ایم و گفت و گوهایی که با برخی از مستندسازان کشورمان داشتیم نظرات آنان را به عنوان متولیان حرفه مستندسازی جویا شدیم و آن چه که از نظرتان می گذرد مروری بر گفته های قابل تامل این فیلمسازان است:

تلویزیون در اینکه امروز مخاطب ما نسبت به سینمای مستند کم انگیزه شده است نقش اساسی داشته است

محمود رحمانی یکی از مستندسازان کشورمان درباره چگونگی علاقه مند کردن مخاطبان به سینمای مستند عنوان کرد: «با اینکه  می دانیم انواع و اقسام سینمای مستند در ژانرهای مختلف اعم از سینمای مستند داستانی مستند مشاهده گر و ... وجود دارد اما هیچکدام از این ها دیده نشده و جذابیت آن ها به مردم نشان داده نشده است.»

وی افزود: «تلویزیون در اینکه امروز مخاطب ما نسبت به سینمای مستند کم انگیزه شده است نقش اساسی داشته است. متاسفانه حتی شبکه مستند ما یک شبکه کاملا گزیده کاری است یعنی فیلم های خنثی و فیلم هایی که از تلویزیون های دیگر گرفته را پخش می کند که با این شرایط راه به جایی نمی برد و در نتیجه به فرهنگ ما ضرر می زند. از دست دادن مخاطب در شبکه های اصلی ما مشهود و دلیل هم این است که تلویزیون ما همیشه ۲۰ سال از مخاطب خود عقبتر بوده و در زمانی که مخاطب می تواند برای تلویزیون سرمایه باشد تبدیل به یک مصرف کننده برای تلویزیون های غیر وطنی می شود.»

این مستندساز در ادامه عنوان کرد: «بهای سینمای مستند با دیده شدن آن تضمین می شود ما نمی‌توانیم کل فیلم هایی که ساخته می‌شود را آرشیو کنیم و تنها در جشنواره ها نمایش دهیم. همه ما می دانیم که فرآیند نمایش فیلم مستند در جامعه چه چیزهایی است و چه تاثیرات به سزایی دارد به طور مثال مستندها می توانند مردم را  درباره روش و شیوه زندگی آگاه کنند.»

رحمانی در ادامه به نکته دیگری اشاره کرد و گفت: «مسئله بعدی خود فیلم ها هستند که از لحاظ کیفی باید توان اکران را داشته باشند. به طور مثال فیلم باید بالای ۷۵ دقیقه باشد تا بتواند یک سانس سینما را تکمیل کند. فارغ از این موضوع فیلم ها باید جذابیت های خاص خود را داشته و به لحاظ فنی قابلیت نمایش روی پرده را داشته باشد. نور، تصویر و صدای مناسب همه عواملی است که بر روی کیفیت یک اثر مستند تاثیر می گذارند.» (10 اردیبهشت 1393)

سطح سلیقه مردم ما برای دیدن فیلم و برنامه مستند بالا رفته است

مهدی باقری دیگر مستندساز ایرانی در این باره گفت: «ما احتیاج به مخاطب مستند نداریم بلکه اجتیاج به مکانی داریم که اولا فیلم تولید شود یعنی چرخه اقتصادی برای من تولیده کننده وجود داشته باشد که بتوانم با خیال آسوده تولید کنم و دوم اینکه بدون نظرهای شخصی و سانسور بدون قاعده فیلم تولید شود اما متاسفانه ما چنین مکانی نداریم.»

باقری با بیان اینکه مشکل دیده نشدن مستند مردم نیستند عنوان کرد: «مردم به واسطه شبکه های خارجی فیلم ها و برنامه  های مستند را به طور مداوم می بینند و بدون اینکه ما تلاشی کرده باشیم به فیلم مستند علاقه‌مند هستند. البته سینمای مستند مانند سینمای داستانی یا تجاری نیست که ما انتظار داشته باشیم جمعیت انبوهی برای دیدن فیلم مستند علاقه مند باشند اما حداقل می توانیم با اطلاعات درستی که از یک برنامه به مخاطب می دهیم، سوژه مناسب، کیفیت تصویری بالا و جذابیت موضوع تماشاگر را جذب کنیم.»

وی با اشاره به اینکه شبکه های خارجی سطح سلیقه مردم برای مستند را بالا برده‌اند بیان کرد: «سطح سلیقه مردم ما برای دیدن فیلم و برنامه مستند بالا رفته است و اگر ما می خواهیم برنامه و فیلم های مستند با درجه کیفی بالا در ایران مخاطب داشته باشد باید رویکرد مدیرانمان تغییر کند.»

این مستندساز افزود: «تغییر رویکرد مدیران خیلی ساده است همین که مدیران به تولید درست و کارشناسی روی آورند کفایت می کند به عنوان مثال مدیری در تماسی از من درخواست کرد که ریتم برنامه را بالا ببرم و زمانی که من مخالفت کردم و گفتم نمی توان این کار را انجام داد به این خاطر که مخاطب نمی خواهد کلیپ ببیند بلکه می خواهد اطلاعات کسب کند اما این مدیر گفت که مخاطب ما احتیاجی به اطلاعات ندارد همین کافی است که ما در مقابل شبکه های خارجی بایستیم پس باید برنامه های جذاب با ریتم تند پخش کنیم. اما این دیدگاه سخیف کردن و پایین آوردن سطح شعور مردم است.» (12 اردیبهشت 1393)

تلویزیون حداقل کار را هم در زمینه علاقه مند کردن مخاطب به مستند انجام نداده است

داریوش غذبانی گفت: «نزدیک به دو سال است با تغییراتی که در مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی ایجاد شده شرایط سینمای مستند بهتر و فضای خوبی برای آن ایجاد شده است اما همچنان تلویزیون ساز خود را می زند.»

وی افزود :«تلویزیون حداقل کار را هم در این زمینه انجام نداده است، حداقل اگر در ساخت فیلم ها از مستندسازان حمایت نمی کند می تواند فیلم هایشان را پخش کند که متاسفانه این کار را هم انجام نمی دهد.»

این مستندساز ادامه داد: «شبکه مستند یعنی فیلم های مستندی که هم در داخل و هم خارج از کشور ساخته می شود را نمایش دهد نه اینکه تنها راز بقا و حیوانات پخش کند. ما تعداد زیادی موضوعات تاریخی، موضوعات اجتماعی و مسایل زیست محیطی داریم اما هیچکدام از تلویزیونمان پخش نمی شوند.»

غذبانی با بیان اینکه مستند هم مانند فیلم داستانی ژانرهای مختلف دارد اظهار داشت: «چرا ما مستند اجتماعی در شبکه مستند نمی بینیم چرا این همه فیلم هایی که مستندسازان درباره آسیب شناسی اجتماعی می سازنند در آن شبکه نشان داده نمی شود رسانه ملی وظیفه دارد که تمام وجوهات یک جامعه را نشان دهد و این آیینه یک جامعه است که شبکه مستند و تلویزیون ما این قاعده را رعایت نکرده است.»

وی با اشاره به مشکل اساسی تلویزیون در زمینه عدم جذب مخاطب به فیلم و برنامه مستند خاطرنشان کرد: «مشکل تلویزیون این است که نمی خواهد برخی از مستندها را که درد جامعه یا مسایل مهم  و مشکلات جامعه است را نشان دهد و این در صورتی است که با نمایش مستمر فیلم های مستندی که همه گونه های مستندسازی را دربر بگیرد می تواند در جذب مخاطب کمک کند.» (13 اردیبهشت 1393)

ماجرای مخاطب و فیلم مستند به یک چرخه معیوب تبدیل شده است

مرتضی پایه شناس مستندساز در همین خصوص عنوان کرد: «باید یک کار جدی در این زمینه صورت بگیرد و این طور نیست که کسی بگوید مثلا برای یک فیلم مستند در سینماها اکران بگذاریم اما هیچ تبلیغ و فرهنگ سازی برای آن نکنیم که نتیجه اکران، این می شود که کسی برای دیدن فیلم بلیت تهیه نمی کند. باید بپذیریم که تصور افراد از یک فیلم مستند همان گزارش های معمولی است که از تلویزیون پخش می شود و مخاطب فکر می کند فیلم مستند اکران شده هم همان گزارش های بی سر وته است، این در حالی است که ما فیلم های مستند داریم که تماشاگر خود را میخکوب می کند اما متاسفانه امکان دیده شدن پیدا نمی کنند.»

وی با اشاره به اینکه بسیاری از فیلم های مستند با اینکه مستندهای خوبی هستند اما به دلیل وجود مخاطب خاص قابلیت اکران عمومی ندارند بیان کرد: «منظور از مخاطب خاص مخاطب کم نیست منظور فیلم هایی است که برای یک عده از مخاطبان تولید شده است به طور مثال فیلم هایی که خاص وزارت امور خارجه تولید می شوند یا ممکن است یک فیلمی برای یک قشر دانشجویی جذاب باشد اما باید دید که هدف ساخته شدن از یک فیلم چیست؟»

پایه شناس ادامه داد: «بنابراین ما ابتدا باید مخاطب خودمان را بشناسیم. از جهت دیگر تلویزیون هم در ایجاد این فرهنگ غلط سهیم بوده به این خاطر که خیلی وقت ها گزارش های سطحی  را به جای مستند به مردم نشان داده و دید مردم را خراب کرده است.»

این مستندساز در نکته دیگری عنوان کرد: «ماجرای مخاطب و فیلم مستند به یک چرخه معیوب تبدیل شده است به این معنا که مخاطبان کم اند برای همین سرمایه گذار سرمایه گذاری نمی کند از طرف دیگر فیلم های مستند ضعیف تولید می شود سپس همان فیلم های مستند ضعیف باعث ریزش مخاطب می شوند و عموما فیلم های مستند هم به دلیل عدم سرمایه گذاری افت کیفیت پیدا می کنند. به این خاطر احساس می کنم شاید بتوان سازمانی که یک بودجه ای دارد این چرخه را بشکند و مخاطب را تشویق به دیدن فیلم مستند کند تا اهمیت فیلم مستند مشخص شود بنابراین سرمایه گذاری بیشتر می شود و فیلم های مستند بهتری هم تولید می شوند.»

وی در پایان خاطرنشان کرد: «ما نمی توانیم در این زمینه از آموزش و پرورش توقع داشته باشیم همین که همکاری داشته باشد کافی است.» (14 اردیبهشت 1393)