به گزارش سینماپرس، به گواه آنچه که باید تاریخ تلویزیون در ایران نامید، نخستین برنامه های تلویزیونی به زبان خارجه(انگلیسی) در ایران با تاسیس شبکه ای به نام رادیو-تلویزیون بین المللی در سال 1355 هجری خورشیدی روی آنتن رفت. با وقوع انقلاب اسلامی و تغیر ساختار و محتوای سازمان رادیو-تلویزیون ملی ایران(که دیگر صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران نامیده می شد) و برقراری گفتمان نوینی که منشا گرفته از اعتقادات اسلامی (به ویژه مذهب شیعه جعفری) و فرهنگ غنی ایرانی بود، عصر نوینی از تولیدات صدا و سیما آغاز شد.

 برنامه سازان (به ویژه در حوزه تلویزیون) در ژانرهای گوناگونی از جمله خبر و تحلیل رخدادهای سیاسی و اقتصادی، برنامه های سرگرم کننده(از جمله شوهای تلویزیونی و سریال و فیلم) و ... تلاش بر آن داشتند تا تولیدات عصر جدید برنامه سازی در قاب سیما منطبق با گفتمان حاکم بر جامعه ایرانی باشد. یعنی گفتمانی که ریشه های آن آموزه های الهی دین مبین اسلام و فرهنگ مستغنی ایرانی است. در چنین شرایطی، با توجه به تغییر ساختار درونی سازمان رادیو-تلویزیون ملی  و حذف برخی از برنامه ها و شبکه های تلویزیونی و ادغام این برنامه ها در دو شبکه اول و دوم سیما، در ظاهر به نظر می رسید برنامه های تلویزیون بین المللی نیز تعطیل شده است.

اگر چه نوزده سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال 1376 نخستین شبکه برون مرزی سیمای جمهوری اسلامی ایران با عنوان «شبکه سحر» روی آنتن رفت اما واقعیت این بود که از سال های نخست پیروزی انقلاب – که با وقوع جنگ تحمیلی همراه شد- معاونت برون مرزی صداوسیما برنامه های تلویزیونی به زبان عربی و سپس کردی را در قالب پاره وقت روی آنتن می برد و مخاطبان هدف آن نیز عموما همسایگان ایران بودند. این مجموعه از سال 1371 با شکل گرفتن سیماهای عربی، آذری، کردی و بوسنیایی تا سال 76 که افتتاح رسمی مجموع این سیماها با نام شبکه سحر بود،  آغاز برنامه های سیما به زبان های خارجه از شبکه ای مستقل و گواه بر ضرورت پا گذاشتن در میدان رقابت با شبکه های تلویزیونی ای بود که می توان آن را استعمار نوین نامید. استعماری که در عصر حاضر نه از طریق تهدیدات استراتژیک نظامی بلکه از طریق جنگ نرم صورت می پذیرد. از بدو تاسیس شبکه سحر تا به امروز که پس از افتتاح رسمی، دامنه کمی سیماهای تحت پوشش خود را گسترش داد و در کنار رادیوهای این معاونت، هم اکنون با افزوده شدن چند شبکه تلویزیونی دیگر به مجموعه معاونت برون مرزی، این خانواده رسانه ای شکل و شمایی جامع تر یافته و علاوه بر ماهواره، به یاری اینترنت تمام شبکه های تلویزیونی صدا و سیمای جمهوری اسلامی در اقصا نقاط جهان قابل دسترسی هستند، پنج پکیج از شبکه های تلویزیونی در قالب سیزده شبکه به منظور پخش برون مرزی و دفاع در جبهه جنگ نرم، روی آنتن می روند. این پنج پکیج لزوما در گستره رسانه های معاونت برون مرزی قرار ندارند و آنها را در قالب زیر می توان دسته بندی کرد:

پکیج نخست شامل برنامه هایی هستند که بیشتر جنبه تامینی داشته و کمتر به جنبه تولید برنامه در آنها پرداخته می شود که از آن جمله اند: شبکه های خانواده آی فیلم، جام جم، شبکه بین المللی خبر.

پکیج دوم شبکه های تلویزیونی برون مرزی با محوریت زبان عربی است: در این پکیج کمتر برنامه تامینی به چشم می خورد و بیشتر شبکه های برون مرزی با محوریت زبان عربی، تولیدات خاص خود را دارند. از این گروه از شبکه ها می توان نام برد: العالم و الکوثر.

پکیج سوم شامل کانال های چهارگانه سحر است که در اثنای این شبکه ها، برنامه های تولیدی و تامینی توامان پخش می شوند.

پکیج چهارم شبکه های تلویزیونی با رویکرد زبان انگلیسی است. در این پکیج شبکه پرس تی وی یکه تاز میدان است و تنها شبکه تمام انگلیسی سیمای جمهوری اسلامی ایران که تولیدات مختص به خود را دارد فقط شبکه خبری پرس تی وی است.

و پکیج آخر که شامل شبکه هیسپان تی وی می شود و بیست و چهار ساعته به پخش برنامه های خبری و اجتماعی به زبان اسپانیایی می پردازد.

اگرچه به لحاظ کمی تعداد شبکه های تلویزیونی برون مرزی سیمای جمهوری اسلامی ایران به تعداد قابل توجهی رسیده است و هم اکنون معاونت برون مرزی در کنار سی و چند رادیو، شبکه های تلویزیونی متعدد ویژه خود را نیز دارد، اما همچنان به لحاظ کیفی و توجه به محتوا دچار چالش است که بخش مهمی از آن به تامین ابزارها و زمینه ها و امکانات وابسته به اقتصاد و بودجه اداره این شبکه هاست. شاید در برخی از این شبکه ها بازنمایی برنامه های تولیدی داخلی که با در نظر گرفتن گفتمان حاکم بر جامعه ساخته و روی آنتن رفته است، ناشی از همین مشکل باشد. آن هم برای مخاطبی که با انبوهی از رسانه های تصویری هزار رنگ در آن سوی مرزها رو به روست.

 به طور خلاصه باید گفت تلویزیون های برون مرزی جهت مقابله به مثل با استعمار نوین که ابزارش همانا رسانه است(شبکه های فارسی زبان رادیویی و تلویزیونی بی بی سی گواه بر این مدعاست)، باید در تعیین مخاطب بین المللی و تولید برنامه ها دقت نماید تا در رقابت با رقبای خارجی حرف جدیدی برای گفتن داشته باشد. رقابت با رقیبانی سرسخت مانند رسانه ی استعمارگر انگلستان(بی بی سی) که طیف گسترده ای از فارسی زبانان در سراسر گیتی را مخاطب خود می داند و در نقطه مقابل آن و خیل رسانه های برون مرزی که با اهداف و نگره های متفاوت در سپهر رسانه ای جهان مشغول فعالیت اند، ، جمهوری اسلامی ایران نیز در یک روند جهانشمول، بایستی به ابزارهای لازم رسانه ای برای حضور در چنین آوردگاهی مجهز باشد و از قافله پرشتاب رسانه های بین المللی جهان به سبب مشکلات و موانع جا نماند، کما اینکه در بیش از دو دهه، سعی رسانه ملی برای شناخت زمینه های مساعد و استقرار رسانه های اثرگذار با رویکردهای فراگیری و مخاطبه با جهان یا مجاورت فرهنگی و جغرافیایی و ... به افتتاح و فعالیت چندین شبکه عمومی و تخصصی انجامیده است.

یکی از اقدامات گسترش کمی (و کیفی) اخیر معاونت برون مرزی صداوسیما فراهم کردن مقدمات راه اندازی کانال آی فیلم2 برای فارسی زبانان منطقه بویژه افغانستان و تاجیکستان است. اقدامی که هوشمندی دست اندرکاران این حوزه برای توسعه با تکیه به داشته ها و امکانات موجود و بهره برداری بهینه از ظرفیت های بالفعل را در کنار توجه به سیاست های دیپلماسی رسانه ای در مورد همسایگان ایران و با رویکرد حفظ و تقویت اشتراکات فرهنگی و تاریخی و تمدنی در عین احترام به تمامیت ارضی و هویت ملی و فرهنگی مخاطبان در این کشورها نشان می دهد.

این در حالی است که بنگاه سخن پراکنی بریتانیا به تازگی و در اقدامی تفرقه افکن، نام صفحه بی بی سی افغانستان را به صفحه بی بی سی دری تغییر داد که باعث اعتراض گسترده فارسی زبانان منطقه و نیز نخبگان و صاحبنظران این کشور افغانستان شد، زیرا مطامع پس پرده آن، به تغییر یک نام منحصر نبوده و اهدافی فراتر از آن را دنبال می کند که در اعتراضات به بی بی سی رمزگشایی و تلاش این رسانه برای جدا کردن فارسی افغانستان از فارسی ایران برملا شد.

بدین سان ارزش اقدام معاونت برون مرزی دوچندان برجسته می شود ولی نباید فراموش کرد که تحقق راهبردهای این رسانه متوقف به راه اندازی نیست و هرچند آی فیلم در وهله نخست، شبکه ای تامینی است اما دستیابی به اهداف آن و حراست از موقعیت ساخته شده، نیاز به حمایت همه جانبه از آن و ذیل حمایت از مجموعه رسانه های برون مرزی رسانه ملی به عنوان پرچمداران دیپلماسی ایران اسلامی با ورای مرزهایش دارد.

 همچنین برنامه سازان فارسی زبان به ویژه در ایران و به طور اخص در رسانه فراگیری مانند تلویزیون باید با هوشیاری هر چه تمامتر، نکته سنج مواردی باشند که هم نماینده گفتمان فرهنگ ایرانی و اسلامی و مبلغ آن آرمان ها باشند و هم توانایی خنثی نمودن دسیسه های فرهنگی استعمارگران غرب را دارا باشند. قطع به یقین نیل به هدفی چنین والا و جهانشمول نیازمند هوشمندی و پشتکار است و تنها و صرفا از طریق تامین برنامه( یا به عبارتی بازپخش برنامه های و سریال های قدیمی تر) صورت پذیر نیست و برنامه سازی برای مخاطبی که –اگر چه با اشتراکات بسیار ولی- با ویژگی های فرهنگی وابسته به اقلیم خود و در سرزمینی دیگر زندگی می کند مستلزم آن است که در کنار برنامه های تامینی، برنامه های ویژه این مخاطبان نیز صورت گیرد.

 البته بدیهی است که چنانچه متولیان امر و برنامه گذاران شبکه های برون مرزی سیما و از جمله کانال آی فیلم2 که در آینده نزدیک راه اندازی می شود، اتاق های فکر منسجم تشکیل دهند. صد البته، نتیجه تشکیل چنین اتاق های فکری، تضارب اندیشگان خردورزان عرصه رسانه جهت ارائه تصویری در خور شان برای مقابله با انواع شبکه های بیگانه و نیز تقویت هر چه بیشتر رسانه ملی در آوردگاه های بین المللی خواهد شد.

* تسنیم- علی عبدالصمدی، پژوهشگر و دکترای مدیریت رسانه